සිංහල මිලින්දප්රශ්නය
සිතියම් සහිත
සද්ධර්මාදාස නම් වූ
සිංහල මිලින්දප්රශ්නය
(ගැටපද විවරණ සහිත යි)
___________________
මහනුවර උපොෂිත පුෂ්පාරාම මහාවිහාරවාසී වූ
හීනටිකුඹුරේ සුමංගල ස්වාමීන්ද්‍ර‍යන් වහන්සේ
වි සි න්
පාළිමිලින්දපඤ්හය පෙරළීමෙන්
විරචිත යි.
________
විද්‍යොදය පිරිවෙණෙහි ආචාර්ය
ගලගම පණ්ඩිත ශරණඞ්කර
ස්ථවිරපාදයන් වහන්සේ විසින්
ලිපි දොෂාපහරණයෙන් ප්‍ර‍තිසංස්කෘත යි.
_____
ශ්‍රී බු.ව. 2514
ක්‍රි.ව. 1970
සංඥාපනය
මිලින්ද නම් රජ කෙනෙකුන් විසින් නඟන ලද උභතොකොටික වූ ප්‍ර‍ශ්නයන්ට නාගසෙන නම් රහත්තෙරකෙනෙකුන් වහන්සේ විසින් දෙන ලද ධර්මානුකූල පිළිතුරු සංග්‍ර‍හ කොට මිලින්ද පඤ්හකරණ ලද පාලිග්‍ර‍න්ථය මිලින්ද පඤ්හ ය යි ප්‍ර‍සිද්ධ ය. මේ ග්‍ර‍න්ථයට අයත් වන්නේ පාලිසාහිත්‍යයෙහි ඉතා ශ්‍රෙෂ්ඨස්ථානයකි. මෙහි රචනා විලාසය අතිශය මනොඥ ය. එය මෙයින් අපෙක්ෂා කළ අර්ථයට ඉතාමත් උචිත ය. මෙයින් ප්‍ර‍කට වන මිලිඳුරජතුමාගේ ප්‍ර‍ශ්න විචාරණශක්තිය පරදින්නේ නාගසෙන තෙරුන්ගේ ප්‍ර‍ශ්න විසර්ජනශක්තියට පමණකි. ඒ දෙදෙනාගේ ඒ ශක්ති දෙක ම අතිශයාශ්චර්‍ය්‍යාවහ ය. තර්කයෙහි අතිශය දක්ෂ වූ නාගසෙන තෙරුන් වහන්සේ පරවාදමථනය සඳහා තර්කශාස්ත්‍ර‍යට වඩා අලංකාර ශාස්ත්‍ර‍ය ම යෙදූහ. බොහෝ විට ස්වකීයමතයන් ස්ඵුට කිරීමට උන්වහන්සේ උපමාවන්ගේ හා නිදර්ශනයන්ගේ ද පිහිට සෙවූහ. තැනට නිසි උපමානිදර්ශනයන් දැක්වීමෙහි උන්වහන්සේ තුළ වූ ශක්තිය අද්විතීය ය. සිවුපිළිසිඹියා පත් රහත් කෙනෙකුන් තුළ මිස අනෙක් කෙනෙකුන් තුළ නො පිහිටන ධර්මප්‍ර‍තිහානයන් මිලින්දපඤ්හයෙහි බොහෝ තැනින් ප්‍ර‍කට වේ.
මිලින්දපඤ්හ රචනා කාලය
මිලිඳුරජතුමා හා නාගසෙනතෙරුන් වහන්සේ ද මනස්කල්පිත පුද්ගලයන් නො වන බව මතු දැක්වෙන කරුණුවලින් ඔප්පු වෙයි. ඒ දෙදෙනා අතර සිදු වූ, මේ ග්‍ර‍න්ථයෙහි දැක්වූ, සංවාදය ද නුවූවක් නො වේ. එහෙත් ඒ සංවාදයට අනතුරු ව ම එය ග්‍ර‍න්ථාරූඨ වූයේ ය යි කීමට මේ පොතෙහි මුල ම යෙදී තිබෙන “තං යථානුසූයතෙ” යන පාඨය ඉඩ නො දෙයි. ඒ පාඨයෙන් හැඟෙන්නේ ඒ සංවාදය සිදු වීමෙන් කලකට පසු ශ්‍රැතිපරම්පරාවෙන් ලද කරුණු සංග්‍ර‍හ කොට මිලින්දපඤ්හය කළ බව යි. පාළි අටුවාවන්හි කීප පළක ම මිලින්ද පඤ්හයෙන් උපුටාගත් පාඨ ඇතත් ඒ පාඨ දැන් අප අතට පැමිණ තිබෙන මිලින්දපඤ්හයෙහි පාඨයන් හා හැම ලෙසින් ම සමාන නො වන බව මතු දැක්වෙන නිදර්ශනයන්ගෙන් ඔප්පු වෙයි.
සුමංගලවිලාසිනියෙහි අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනාවෙහි මිලින්දපඤ්හයෙන් උද්ධරණය කළ-
“අතිදුක්කරං භන්තෙ නාගසෙන භගවතා කතන්ති.’ ‘කිං මහාරජාති. ‘මහාජනෙන හිරිකරණොකාසං බ්‍ර‍හ්මායුබ්‍රාහ්මණස්ස අන්තෙවාසිඋත්තරස්ස ච බාවරිස්ස අන්තෙවාසීනං සොළස බ්‍රාහ්මණානං ච සෙලස්ස බ්‍ර‍හ්මණස්ස අන්තෙවාසීනං තිසමාණවානඤ්ච දස්සෙසි භන්තෙ’ති. ‘න මහාරාජ භගවා ගුය්හා දස්සෙසි. ඡායං භගවා දස්සෙසි. ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්‍වා නිවාසනනිවත්‍ථං කායබන්‍ධනබද්ධං චීවරපාරුතං ඡායාරූප මත්තං දස්සෙසි මහාරාජා’ ති. ‘ඡායාරූපෙ දිට්ඨෙ සති දිට්ඨො යෙව නනු භන්තෙ’ති. ‘නිට්ඨතෙතං මහාරාජ, හදයරූපං දිස්වා බුජ්ඣනකසත්තො භවෙය්‍ය, හදයමංසං තින්නෙත්‍වා දස්සෙය්‍ය සම්මාසම්බුද්ධො’ති. ‘කල්ලොසි’[1] භන්තෙ නාගසෙනා’ති”.
යන මේ පාඨය පපඤ්චසූදනියෙහි බ්‍ර‍හ්මායුසුත්තවණ්ණනාවෙහි ද, සුත්තනිපාතට්ඨකථාවෙහි සෙලසුත්තවර්ණනාවෙහි ද දක්නා ලැබේ. ඒ පොත්හි ලෙඛකප්‍ර‍මාදයෙන් වූ විසදෘශපාඨ පෙණෙතත් එය මෙහි දී සැලකිය යුතු නො වේ.
මේ පාඨය හා අර්ථයෙන් සමාන වන මිලින්දපඤ්හපාඨය මෙසේ යි-
“දුක්කරං භන්තෙ නාගසෙන භගවතා කතං, යං එකස්සපි අදස්සනීයං තං දස්සෙන්තොනා’ති. ‘න මහාරාජ භගවා ගුය්හං දස්සෙසි. ඉද්ධියා පන ඡායාං දස්සෙසී’ති. ඡායාය හි භන්තෙ දීට්ඨාය දීට්ඨායෙව හොති ගුය්හං යං දිස්වා නිට්ඨඞ්ග තොති.......................................... යදි මහාරාජ කොචී භගවතො හදයං දීස්වා බුජඣෙය්‍ය තස්සපි භගවා යොගෙන හදයං දස්සෙස්‍ය”. (මුද්‍රිත මිලින්දපඤ්හයෙහි 134 පිටුව).
අටුවාවන්හි එන යථොක්ත පාඨය හා මේ මිලින්දපඤ්හපාඨය ද අසමාන ය යි කාට වුවත් පැහැදිලි වේ. මිලින්ද පඤ්හයෙහි වත්ථගුය්හනිදස්සන පඤ්හයෙහි මුල එක ම සෙලබ්‍රාහ්මණයා පමණක් සඳහන් වතත් අටුවා පාඨයෙහි තවත් නම් ද සඳහන් වේ.
මනොරථපූරණියෙහි පස්වන වර්ගයෙහි අටවැනි සූත්‍ර‍වර්ණනාවෙහි මිලින්දපඤ්හයෙන් උද්ධෘත-
“භන්තෙ නාගසෙන එකස්මිං අච්ඡාරාක්ඛණෙ පවතිත්ත චිත්තසඞ්ඛාරා සවෙ රූපිනොඅස්සු, කීවමහාරාසීභවෙය්‍යා’ති. වාහසතානං ඛො මහාරාජ වීහීනං අඩ්ඪචූළං ච වාහා විහිසත්තම්මණානි ද්‍වෙ ච තුම්බා එකච්ඡරාක්ඛණෙ පවතතිතස්ස චිත්තස්ස සඞ්ඛම්පි න උපෙන්ති. කලම්පි න උපෙන්ති. කල භාගම්පි න උපෙන්තී’ති.”
යන පාඨය මිලින්දපඤ්හයෙහි එන්නේ බොහෝ අඩුපාඩු සහිත ව ය. මේ පාඨයෙහි මුල ම පෙණෙන මිලිඳුරජුගේ ප්රශ්නය මිලින්දපඤ්හයෙහි නො පෙණේ. ඊට මුලින් ඌනත්වයක් ඇති බව හැඟේ.
මිලින්දපඤ්හ පාඨය මෙසේ යි:-
“‘(තෙන හි භන්තෙ නාගසෙන බුද්ධො අසබ්බඤ්ඤෑ, යදි තස්ස පරියෙසනාය, සබ්බඤ්ඤැතඤාණං හොතීති.)............ (මෙතැන ඌනත්වයක් තිබේ). වාහසතං ඛො මහාරාජ වීහීනං අඩ්ඪචූළං ව වාහා වීහිසත්තම්මණානි ද්‍වෙ ච තුම්බා එකච්ඡරාක්ඛණෙ පවත්ත චිත්තස්ස එත්තකා වීහී ලක්ඛං (?) ඨපීයමානෙ පරීක්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡෙය්‍යුං” (මිලින්දපඤ්හ 81 වන පිටුව).
මෙහි අවසානභාගය ද අටුවාවෙහි පෙණෙන පාඨය හා අසමාන ය.
සුමංගලවිලාසිනියෙහි මහාපරිනිබ්බාණසුත්තවණ්ණනාවෙහි පෙණෙන-
“භන්තෙ නාගසෙන කතමං ඛුද්දකං?කතමං අනුඛුද්දකන්ති? දුක්කටං මහාරාජ ඛුද්දකං. දුබ්භාසිතං අනුඛුද්දකං”
යන පාඨය මිලින්ද්දපඤ්හයෙහි (114) වන පිටුවෙහි)
“කතමානි තානි ඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි? කතමානි අනුඛුද්දකානි සීක්ඛාපදානී’ති දුක්කටං මහරාජ ඛුද්දකසික්ඛාපදං දුබ්භාසිතං අනුඛුද්දකසික්ඛාපදං”.
යන ලෙසින් පෙණේ.
මේ සංසන්දනයෙන් පැහැදිලි වන්නේ අටුවාඇදුරු බුදුගොස්තෙරණුවන් දැන් තිබෙන මිලින්දපඤ්හය නුදුටු බව යි. දැන් තිබෙන මිලින්ද පඤ්හය අටුවා කිරීමෙන් පසු කාලයක කළ බව එයින් ම ඔප්පු වේ. මේ මිලින්දපඤ්හය රචනා කළ කාලය පිළිබඳ ව මීට වැඩි දෙයක් කිය නො හැකි ය.
මිලින්දපඤ්හයෙහි මුල
අටුවා ලියන කාලයෙහි දැන් තිබෙන මිලින්දපඤ්හය නො තිබුනු බවත්, එහෙත් අනෙක් මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයක් පැවැති බවත් යට දැක් වූ කරුණුවලින් තීරණය කර ගත හැකි ය. ඒ පුරාතන මිලින්දප්රශ්නය කිනම් භාෂාවකින් ලියා තුබුනේ දැයි නිශ්චය කිරීමට ප්‍රමාණවත් සාක්ෂ්‍ය දුර්ලභ ය. එහෙත් මෙහි ප්‍රාරම්භ පාඨය වූ “තං යථානුසූයතෙ” යන්න සංස්කෘතරචනාවෙක්හි මුහුණුවර දක්වන්නකි. එය “තද්‍යථානු‍ශ්‍රෑයතෙ” යන සංස්කෘතපාඨයෙහි පාලිපරිවර්තනය යි. එහෙයින් වර්තමාන පාළිමිලින්දපඤ්හයට මුල් වූයේ සංස්කෘතභාෂාවෙන් ලියා තුබුනු මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයෙකැ යි අනුමාන කට හැකි ය.
‘අටුවාචාරීන් වහන්සේ සංස්කෘතග්‍ර‍න්ථයකින් කරුණු ගණිත් ද?’ යනු දැන් නැඟිය හැකි ප්‍ර‍ශ්නයකි. ‘ඔවු’ යනු ඊට දිය හැකි කෙටි පිළිතුර යි. ග්‍ර‍න්ථයෙහි භාෂාව කුමක් වුවත් එහි ඇතුළත් කරුණු බුද්ධ වචනයන්ට අවිරුද්ධ නම්, ස්වමතයන් ස්ථිර කිරීමට ඉවහල් වේ නම්, එබඳු කරුණු ගෙණ පෙළබසට නඟා දැක්වීම අටුවාචාරීන් වහන්සේට නුපුරුදු වූවක් නො වේ. ස්වනිකායිකයෙකු නො වූ ද මහාකවි අශ්වගොෂ තෙරුන්ගේ පොත්වලින් ගත් කරුණු බුදුගොස්තෙරුන්ගේ අටුවා පොත්හි පෙණෙන බව අපි දනිමු.
ඒ මූලය වූ සංස්කෘතමිලින්දප්‍ර‍ශ්නය පවා සංවාදයෙන් කලක් ගත වූ පසු කළ බව සිතිය හැකි ය.
අටුවා ඇදුරු බුදුගොස්තෙරණුවෝ සිය ගත්වලට නොයෙක් ගත්වලින් කරුණු ගත්හ. එහෙත් ඒ කරුණු ගත් ගත්වල නම් හෝ ගත් කතුවරුන්ගේ නම් හෝ බොහෝ විට නො දැක්වූහ. සුමංගලවිලාසිනියෙහි නිකාය ශබ්දාර්ථ දැක්වීමෙහි දී පාණිනීයයෙහි තුන්වන අධ්‍යායයෙහි තුන්වන පාදයෙහි එය ලොකව්‍යවහාරයෙන් ගත් සාධකයකැ යි කීහ. පාණිනීයයෙහි නම වත් නො දැක්වූහ. මනොරථපූරණියෙහි (හේවාවිතාරණ මුද්‍ර‍ණයෙහි 451 වන පිටුවෙහි) ජනපද විතර්කය විස්තර කිරීමෙහි දී දැක් වූ “අසුකො ජනපදො ඛෙමො සුහික්ඛො” යන්න මහාකවි අශ්වඝොෂතෙරුන්ගේ සෞන්දරනන්දකාව්‍යයෙහි පසළොස් වැනි සර්ගයෙහි 42 වන ශ්ලෝකයෙහි ප්‍ර‍ථමාර්ධයය වූ “අසෞක්ෂෙමො ජනපදඃ සුහික්ෂොසාවසෞ ශිවඃ” යන්නෙහි පාලිපරිවර්තනය වූ නමුත් ඒ බවක් නො කීහ.
මෙලෙසින් නම් නො කියා නොයෙක් පොත්වලින් කරුණු ගත් අටුවාචාරීන් වහන්සේ නාගසෙනතෙරුන්ට දැක්වූ ගෞරවය ඉතා මහත් ය. උන්වහන්සේ බොහෝවිට නම් දැක්වූ සීහලට්ඨකථා ආදි පැරණි අටුවාවන්ට ද වඩා මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයට ගරු කළහ. උන්වහන්සේ සුමංගලවිලාසිනියෙහි දී හා පපඤ්චසූදනියෙහි දී ද යථොක්ත “අතිදුක්කරං” යනාදි මිලින්දපඤ්හපාඨය උද්ධරණය කරද්දී “කිමෙත්ථ අඤ්ඤෙන වත්තබ්බං, වුත්තමෙතං නාගසෙනත්ථෙරෙනෙව මිලින්දරඤ්ඤා පුට්ඨෙන” (=මෙහි ලා අනෙකෙකු විසින් ම මෙය කියන ලදී) යි කියමින් නාගසෙන වචන අතිශය ප්‍රාමාණිකත්වයෙන් හා මහාපදෙශත්වයෙන් ද සැලකූහ. සුත්තනිපාතට්ඨකථාව මෙහි දී මේ පාඨයෙහි “අඤ්ඤෙන” (=අනෙකෙකු විසින්) යන්න “අම්හෙහි” (=අප විසින්) යි යෙදුනේ ය. අටුවාචාරීන් වහන්සේ විසින් මිලින්දප්රශ්නය එතරම් ගුරුස්ථානයෙහි ලා සලකන ලද්දේ නම් අන්‍යයන් ගැණ කියනුම කිම?
සිංහල ගත්කතුවරු
ලක්දිව සිංහල ග්‍ර‍න්ථකර්තෘවරයෝ ද, මිලින්දපඤ්හය අමතක නො කළහ. ඉතාමත් පැරණි වූ මිලින්දප්රශ්න සිංහල පරිවර්තනයක් අපට දැන් නැතත් එබන්දක් නො වූයේ ය යි කිය නො හැකි ය. කුරුණෑගල රාජ්‍යසමයෙහි නැතහොත් ඊට ආසන්න කාලයෙක්හි කරණ ලද සද්ධර්ම රත්නාවලියෙහි හා ජයවර්ධනපුර රාජ්‍ය කාලයෙහි කළ සද්ධර්ම රත්නාකරයෙහි ද මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයෙහි සංක්ෂෙපයක් අන්තර්ගත ය. ‘මිලිඳු’ නාමය සිංහල කවීන්ගේ සිහියෙන් ඉවත් නො වූ බව පැරකුම්බා සිරිතෙහි 72 වන කවෙහි-
“පැනය කියන විසඳන කලැ මිලිඳුනිරිඳු සදිසිවාද” යන පාදයෙන් ඔප්පු වේ.
හිමාලයෙහි වූ ‘රක්ඛිතතල’ නම් පර්වතයක් මිලින්දපඤ්හයෙහි සඳහන් වේ. මේ නාමය අනෙක් පාළි පොතක දුටු බවක් අපට මතක නැත. සිංහල පොත්හි හිමාලයෙහි වූ රක්ගල්තලක් නම් සඳහන් වේ. ඒ ‘රක්ගල්තල’ යන්න සඳහා එහි සැබෑ අර්ථය නො සලකා මේ ‘රක්ඛිතතල’ යන වචනය පාළි මිලින්දපඤ්හයෙහි යෙදුනේ නම්, මේ පාළිමිලින්දපඤ්හයට වඩා පැරණි වූ සිංහල මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයක් තුබුනු බවත් එය ද බලමින් පාළිමිලින්දපඤ්හය ලියූ බවත් සිතිය හැකි ය. ‘රක්’ යනු ‘මනඃශිලා’ නම් උපධාතුවිශෙෂයට සිංහල නාමයකි. ‘මනොසිලාතල’ යන්න සිංහලයට පෙරලූ පැරණි ගත්කතුවරු ‘රක්ගල්තල’ යි යෙදූහ. ‘රක්ගල්තල’ යන්නෙහි ඇති ඒ අර්ථය නො දත්තෙකු අතින් එය ‘රක්ඛිතතල’ යි පාළියට පෙරළීමට බැරි බවක් නො මැති යි. පාළිමහාබොධිවංශකර්තෘ ආදි ශ්‍රෙෂ්ඨ උගතුන් අතින් ද මෙ බඳු වැරදි වූ බව පෙණෙන හෙයින් මෙය ද නො විය හැක්කක් නො වේ.මිලින්දපඤ්හයෙහි ඇතුළත් කරුණු
මිලින්දපඤ්හයෙහි මුල මිලිඳුරජුගේ හා නාගසෙනතෙරුන්ගේ ද පූර්වජන්ම ප්‍ර‍වෘත්තිය හා මිලිඳුරජතුමා පණ්ඩිත ය යි ප්‍ර‍සිද්ධ ශ්‍ර‍මණ බ්‍රාහ්මණයන් කරා එළඹ ප්‍ර‍ශ්න විචාරා ඔවුන් පැරද වූ පරිදිත්, රහතුන් වහන්සේ දෙව්ලොවට වැඩ මිනිස් ලොව ඉපද මිලිඳුරජු දමනය කර සසුන්වැඩ වඩන මෙන් මහාසෙන දිව්‍යපුත්‍ර‍යන්ට ආරාධනා කළ පරිදි හා එය පිළිගත් ඒ දෙව්පුතු මිනිස්ලොව ඉපද නාගසෙන නම් ව එකලට පැවැති ශාස්ත්‍ර‍යන් ඉගෙණ එහි හරයක් නො දැක බුද්ධධර්මයෙහි පැහැද පහණ ව සිවුපිළිසිඹියා පත් රහත් වූ පරිදිත්, පසු ව මිලිඳුරජු හමු ව ඔහු පහදවාගත් අයුරුත් ප්‍ර‍කාශිත ය. ඊලඟට මිලිඳුරජුගේ ප්‍ර‍ශ්නරාශියක් හා නාගසෙනතෙරුන් වහන්සේ ඊට දුන් පිළිතුරුත් එයි. අවසානයෙහි යොගාවචරයෙකුට අවශ්‍ය කරුණු රාශියක් ඇතුළත් ය. ඒ කරුණු අසා පැහැදුනු මිලිඳුරජතුමා සිය නමින් මහාවිහාරයක් කරවා නාගසෙන තෙරුන් වහන්සේට පුදා, පසු ව සිය වැඩිමහලු පුත් කුමරුන්ට රාජ්‍යය භාර කර පැවිදි වූ රහත් වූ බවත් දැක් වූ කථාවෙන් පොත අවසන් වෙයි.
ත්‍රිපිටකයෙහි නොයෙක් තැනින් උපුටා ගත් ගද්‍යපද්‍යසාධක පාඨ රාශියක් මිලින්දපඤ්හයෙහි ඇතුළත් වෙයි. මිලින්දපඤ්හය ඉංග්‍රීසි භාෂාවට පරිවර්තනය කළ රෛස් ඩේවිඩ්ස් පඬිතුමා තමාගේ පොතේ සංඥාපනයෙහි ඒ සියල්ල සැකෙවින් දක්වා එයින් සමහරක් පෙණෙන මුල්තැන් ද සඳහන් කරයි. මුල්තැන් සොයා ගත නො හැකි වූ පාඨයන්හි දී ඒ බව ද දක්වයි. එතුමා විසින් සොයා ගත නො හැකි ය යි දැක්වූ පාඨයන්ගෙන් සමහරක් තිබෙන මුල්තැන් සොයා ගැනීම එතරම් අපහසු නො වේ. එහෙත් සමහර පාඨ තිබෙන මුල් තැන් සොයා ගැණීම ඉතාමත් අපහසු ය. සිංහල, සියම්, බුරුම අකුරුවලින් මුද්‍රිත බොහෝ ත්‍රිපිටකග්‍ර‍න්ථයන්හි ක්‍ර‍මානුකූල සූචි පත්‍ර, අනුක්‍ර‍මණිකා ආදිය නොමැති වීමත්, ඉංග්‍රීසි අකුරෙන් මුද්‍රිත පොත්හි තිබෙන ඒ සූචිපත්‍ර ආදියෙහි අසම්පූර්ණත්වයක් ඒ අපහසු බවට ප්‍ර‍ධාන හෙතුව ය යි කිය හැකි ය. මිලින්දපඤ්හයෙහි බුදුරජානන් වහන්සේ විසින් හා ශ්‍රාවක ශ්‍රාවිකාවන් විසින් ද දෙසූ සේ දැක්වූ සමහර පාඨ ක්‍ර‍මානුකූල පරීක්ෂනයක් කළත් වර්තමාන ත්‍රිපිටක පාළියෙන් සොයා ගත නො හැකි ය යනු සමහරුන්ගේ අදහසකි. ඒ අදහස සත්‍ය වුවොත් මිලින්ද පඤ්හයෙහි සංස්කෘත මූලකත්වය තහවුරු වෙයි.ඌනතා
වර්තමාන මිලින්දපඤ්හය අසම්පූර්ණ ය යනු එහි ම අවසානයෙහි දැක්වේ. සම්පූර්ණ මිලින්දපඤ්හයෙහි ප්‍ර‍ශ්න තුන්සිය හතරක් ඇතුළත් විය යුතු නමුත් එයින් දෙසාළිසක් ම මේ පාළිමිලින්දපඤ්හයෙහි නැති බව සඳහන් වෙයි. ඒ ඌනත්වය කෙසේ වූයේ දැ යි නිශ්චය වශයෙන් නො කිය හැකි ය. බොහෝ සංස්කෘත ප්‍රාකෘත බෞද්ධ ග්‍ර‍න්ථ විනාශ වී ගිය බව අපි දනිමු. මිලින්ද ප්රශ්නය ද එසේ විනාශයට ලං ව පැවැති අවස්ථාවක ඉතිරි ව තුබුනු කොටස පාළියට නැඟීමෙන් මේ මිලින්දපඤ්හය සකස් කළ බව සලකතොත් ඒ ඌනත්වයට හෙතුව කුමක් දැ යි සිතා ගත හැකි ය.
මිලින්දපඤ්හයෙහි සඳහන් පුද්ගලයෝ
මිලින්දපඤ්හයෙහි සඳහන් පුද්ගලනාම රාශියකි. ඒ එක් එක් නාමයක් ගැණ විවරණ ලියන්නට සැරසුනොත් මේ සංඥාපනය අතිශය දීර්ඝ විය හැකි ය. එහෙයින් මෙහි අවශ්‍යයෙන් විවරණය කළ යුතු මිලිඳු, නාගසෙන ආදි නම් කීපයක් පිළිබඳ ව සංක්ෂිප්ත විවරණ ලියන්ට අදහස් කරමු. රෛස් ඩේවිඩ්ස් පඬිතුමාගේ මිලින්දප්රශ්න ඉංග්‍රීසි පරිවර්තන සංඥාපනයෙහි හා කේම්බ්‍රිජ්විශ්වවිද්‍යාලය මගින් සම්පාදනය කළ ඉන්දියාඉතිහාසයෙහි ද මිලිඳුරජු පිළිබඳ ව මේ තාක් සොයා ගත හැකි ව විස්තරය ඇතුළත් වෙයි. ඒ අනුව ඒ රජතුමා පිළිබඳ විස්තරය දැක්වීම අපට අපහසු නො වන බව ඒ පඬිතුමාට හා ඒ ඉතිහාසකර්තෘවරයාට ද ස්තුතිපූර්වක ව සඳහන් කරමු.
මිලිඳු රජු
මිලිඳුරජතුමා මනස්කල්පිත පුද්ගලයෙකු නො වන බව යට දැක්වීමු. මිලින්දපඤ්හයෙහි සඳහන් පරිදි ඒ රජතුමා ‘අලසන්දා’ නම් දිවයිනෙහි කලසී නම් ග්‍රාමයෙහි උපන්නෙකි. සාගලපුරය රාජධානිය කොට ගෙණ විශාල ප්‍රදෙශයක් පාලනය කළ යොන් රජෙකි.
‘අලසන්දා’ යනු ඇලැක්සැණ්ඩර් නම් ග්‍රීක් රජුට අයත් ව පැවැති ඇලැක්සැණ්ඩ්රියා නම් ප්‍රදෙශයට යෙදූ මාගධිකනාමය යි. ඒ අලසන්දාව දිවයිනකැ යි මෙහි දැක්වේ. කාබුල්නදියෙහි අතුගංගා වූ චේනාබ්, රාවී යන නදී දෙක අතර පිහිටි හෙයින් ඒ නමින් ප්‍ර‍සිද්ධ වූ බව සිතා ගත හැකි ය. ශාකලද්වීප යනු ද මීට ම අනික් නමකි. අලසන්දාදිවයින සාගලපුරයේ සිට යොදුන් දෙසියයකින් ඈත පිහිටි බව මේ පොතෙහි සඳහන් වේ.
කලසීග්‍රාමය ගැණ අනික් තැනක සඳහන් නො වේ. දැනට ඉන්දියාවෙන් සොයා ගෙණ තිබෙන නානාවිධ පැරණි ග්‍රීක් කාසි අතර ‘කරිසි’ යන නගර නාමයක් සඳහන් එකක් ද තිබේ. ඒ කාසිය වාත්තු කරවන ලද්දේ ක්‍රිස්තූත්පත්තියට අවුරුදු 180 කට පෙර ඉයුක්‍ර‍ටිඩෙස් (Eukratides) නම් රජෙකු විසිනි. මේ කාසියෙහි සඳහන් කරිසිනගරය හා මිලින්ද පඤ්හයෙහි සඳහන් කලසීග්‍රාමයත් එකක් ම විය හැක්කැ යි යුරෝපීය පඬිවරු සලකති.
සාගලපුරය බෞද්ධසාහිත්‍යයෙහි සුප්‍ර‍සිද්ධ ය. පුරාතනයෙහි දඹදිව ධනවත් පවුල්වල තරුණයන්ට රූපසම්පන්න භාර්යාවන් සැපයුවේ මදුරට සාගලපුරය ය යනු කුසජාතක, මහාකස්සපචරිත ආදියෙන් ඔප්පු වෙයි. සාගලපුරය හා කාශ්මීරදෙශයත් අතර දුරප්‍ර‍මාණය දොළොස් යොදුනකැ යි මිලින්දපඤ්හයෙහි දැක්වේ. වර්තමාන පංජාබ්දෙශයෙහි සියල්කොට්නගරය පුරාණ සාගලනගරය ලෙස සැලකේ. ‘සියල්’යන්න ‘සාගල’ යන්නෙන් ආවකි. මේ ‘කොට්’ යන්න හා සිංහල ‘කොටු’ යන්න ද සමාන ප්‍ර‍භව ඇති එකාර්ථවත් ශබ්ද ය.
මිලිඳුරජතුමා යෝනයෙකු බව මෙහි සඳහන් වෙයි. ‘යොන’ යනු ද ‘යවන’ යනු ද සමානාර්ථ ය. ඒ නම් දෙක ම ව්‍යවහාර වූයේ ඉන්දියාවෙන් බටහිරදිග පිහිටි රටවල වැසියන් උදෙසා ය. විශෙෂයෙන් ග්‍රීක් ජාතිකයෝ ඒ නාමයෙන් දඹදිව වැසියන් අතර ප්‍ර‍සිද්ධ වූහ. එහෙයින් මිලිඳුරජතුමා ග්‍රීක්ජාතිකයෙකු විය යුතු ය.
බැක්ට්‍රියාවේ සිටි ග්‍රීක්රජුන්ගේ නම් අතර ‘මිනැණ්ඩර්’ යන නමක් ද දක්නා ලැබේ. මේ රජුගේ නාමය දරණ කාසි වර්ග දෙවිස්සක් බස්නාහිරින් කාබුල්නුවර ද නැගෙනහිරින් මථුරාව ද උතුරෙන් කාශ්මීරය ද තෙක් වූ ඉතා විශාල ප්‍රදෙශයක තැනින් තැන තිබී දැනට සොයා ගෙණ තිබේ. ඒ කාසිවල එක් පැත්තක යම්කිසි රූපසටහනක් ද ග්‍රීක්භාෂා වාක්‍යයන් ද අනික් පැත්තෙහි ඛරොස්ති අක්ෂරවලින් වූ-
1. ‘මහාරාජස ත්‍ර‍තාරස මෙනන්ද්‍ර‍ස”
(ආරක්ෂක වූ මෙනන්ද්‍ර මහරජුගේ)
2. “මහාරාජස ධාර්මිකස මෙනන්ද්‍ර‍ස”
(ධාර්මික වූ මෙනන්ද්‍ර මහරජුගේ)
යනාදි දෙශභාෂාමය පාඨයක් ද පෙණේ. මේ කාසිවල පෙණෙන ‘මෙනැන්ඩ්‍රෞ ‘මෙනන්ද්‍ර’ යන නාමයන් සංස්කෘත භාෂානුරූප සේ සකස් කිරීමෙන් ‘මිලින්ද’ යන නම නිපදවා තිබෙන බව යුරෝපයේ පඬිවරු කියති.
එක් කාසියක පමණක් පෙණෙන චක්‍ර‍ලක්ෂණය ධර්මාශොකරජ තුමාගේ ද ලකුණක් වූ ධර්මචක්‍ර‍ලක්ෂණය විය හැකි ය යි ද, බෞද්ධ ය යි නිශ්චය කර කිය හැකි අනික් ලකුණක් ඒ කාසිවල නැතැයි ද ‘ධාර්මික’ යන විශෙෂණය අබෞද්ධ නරෙන්ද්‍ර‍යන්ට පවා යෙදිය හැක්කැයි ද කියමින් රෛස් ඩේවිඩ්ස් පඬිතුමා මිලිඳුරජතුමාගේ බෞද්ධත්වය ගැණ සැක කරයි. එහෙත් බැක්ට්‍රියාවේ ජනයා මෙන් ම රජවරුන් ද බෞද්ධයන් වූ බව ඒ මහතා ම අනික් තැනක දී කියයි.
මිලිඳුරජතුමා බුද්ධශාසනයෙහි පැවිදි ව රහත් වූ බව මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයෙහි සඳහන් වේ. මිලිඳුරජතුමා කලුරිය කළ පසු එතුමාගේ ශරීරය ආදාහන කළ බවත් එතුමාගේ ශරීරධාතු ලබා ගැණීම සඳහා බොහෝ නගරයන් තරඟ කළ බවත්, ශරීරධාතු බෙදා ගැණීමකට ඒ නගරයන් එකඟවීමෙන් ආරාවුල අවසන් වූ බවත්, ධාතු ලබා ගත් නගරයන් ස්තූප තැනවූ බවත් ප්ලුටාර්ච් (Plutarch) නම් ග්‍ර‍න්ථකර්තෘවරයාගේ ග්‍ර‍න්ථයෙක්හි සඳහන් වේ. මේ කථාව ද මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයෙහි දැක්වූ ප්‍ර‍වෘත්තිය සත්‍යයක් ලෙස තීරණය කිරීමට සාක්ෂ්‍යයකි.
තවත් ග්‍රීක් නාම
මිලිඳුරජුගේ ඇමතියන් වූ දෙමන්ත්‍රිය, අනන්තකාය, මංකුර, සබ්බදින්න යන සතරදෙනෙකුන් ගැණ ද මේ පොතෙහි සඳහන් වේ. ඔවුන් ද නිසැක ලෙස ම යවනයන් විය යුතු ය. එහෙයින් ඔවුන්ගේ නම් ද යවනනාම විය යුතු ය. ‘දෙවමන්ත්‍රීය’ යන්න ‘ඩෙමට්‍රීයොස්’ (Demetrios) යන නමට ද ‘අනන්තකාය’ යන්න ‘අන්තියෝචොස්’ (Antiocho) යන නමට ද සමාන ය යි රෛස් ඩේවිඩ්ස් පඬිතුමා දක්වමින් ‘සබ්බදින්න’ ‘මංකුර’ යන දෙකට ප්‍ර‍භව වූ ග්‍රීක් නාම කීම අපහසු ය යි ද කියයි.
නාගසෙන
නාගසෙනතෙරුන් පිළිබඳ සම්පූර්ණ විස්තරය මේ පොතෙහි ම ඇතුළත් වෙයි. පුරාතන සංස්කෘත බෞද්ධ ග්‍ර‍න්ථයන්හි නාගසෙන නාමය නො පෙණෙන හෙයින් මෙය මිලින්දප්රශ්න කර්තෘහු විසින් නිපදවා යොදන ලද්දක් විය හැක්කැ යි සමහර යුරෝපීය පඬිවරු සිතති. ඒ මතය වැරදි ය. පුරාණ සංස්කෘත බෞද්ධ ග්‍ර‍න්ථයන්ගෙන් වර්තමාන පණ්ඩිතලොකයට ලැබී තිබෙන්නේ ස්වල්පයකි. ඒ පොත් ටිකෙහි සඳහන් නුවූ තරමින් නාගසෙන නම් තෙර කෙනෙකුන් ලොකෙයෙහි ඇති නුවූ සේ සිතීම යුතු නො වේ. අටුවාචාරීන්වහන්සේ නාගසෙන නාමය අමතක නො කළහ. ඊට මහත් බුහුමනක් දැක්වූහ. මෑත කාලයේ දී ද නාගසෙන නම් තෙර කෙනෙකුන් සිටි බව හංසසන්දෙශයෙන් පෙණේ.
ෂට්ශාස්තෘහු
බුද්ධකාලයෙහි දඹදිව සිටි පූරණකස්සප, මක්ඛලිගොසාල, නිගණ්ඨනාතපුත්ත, සඤ්ජයබෙල්ලට්ඨිපුත්ත, අජිතකෙසකම්බල, කකුධකච්චායන යන සදෙන ද මිලිඳුරජුගේ කාලයෙහිත් සිටි සේ මේ පොතෙහි සඳහන් වේ. මෙයින් බුද්ධකාලයෙහි සිටි සදෙන ම මිලිඳුරාජ කාලයෙහිත් සිටි සේ පිළිගැණීම යුතු නො වේ. ඒ ෂට්ශාස්තෘවරයන් විසින් ඇති කළ සමයයන්හි (=ආගම්වල) එකල සිටි ප්‍ර‍ධානයන් ඒ ප්‍ර‍ථමයන්ගේ නම්වලින් ම හැඳින්වූ සේ සැලකීම යොග්‍ය ය.
මිලින්දපඤ්හයෙහි සිංහල පරිවර්තනය
මේ සිංහල මිලින්ද ප්රශ්නය ලියන ලද්දේ කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජතුමාගේ කාලයෙහි මහනුවර මල්වතු විහාරයේ වැඩ සිටි සීනටිකුඹුරේ සුමංගල නම් තෙරුන් වහන්සේ විසිනි. ඒ පිළිබඳ විස්තර මේ පොතෙහි මුල හා අග ද සඳහන් වෙයි.
පාළි මිලින්දපඤ්හය පෙරළා ඒ සුමංගල තෙරුන් වහන්සේ විසින් කළ සිංහල මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයට උන්වහන්සේ විසින් තබන ලද නාමය ‘සද්ධර්මාදාස’ යන්න යි. ‘සදහම් කැඩපත’ යනු එහි තේරුමයි.
සුමංගල තෙරුන්වහන්සේ දීඝනිකායාදි පාළිපොත් කියවූ උගතෙකු බව මේ පොතෙන් හැඟේ. නොයෙක් තැන පාළිමිලින්දපඤ්හයෙහි නො ආ විස්තර අනික් පොත්වලින් ගෙණ මීට එකතු කරන ලද නමුත් සමහර තන්හි දී මිලින්දපඤ්හ පාඨයන් මෙන් ම අනික් පොත්වලින් ගත් පාඨ ද වරදවා පරිවර්තනය කළ බව පෙනේ. සිංහල වාක්‍යරචනා රීති උල්ලංඝනය කළ තැන් මෙහි ඉතා සුලභ ය. සංස්කෘතභාෂාව නො දැන පාළිවචන සංස්කෘත කරන්ට සැරසීමෙන් අපභ්‍රංශවචන නො මවා බොහෝ තැන පාළිවචන ම යොදා තිබීම ප්‍ර‍ශංසාර්හ ය.
පුරාතන පැවැති අතිශය දීප්තිමත් ශාස්ත්‍රාලොකය අතුරුදහන් වීමෙන් පසු වර්තමාන ශාස්ත්‍රාලෝකයේ ප්‍රාරම්භ අරුණසමය වූ ඒ කාලයෙහි ස්වකීය ශක්තිය නො සලකා මේ ප්‍ර‍ශ්ස්තධර්මග්‍ර‍න්ථය සිංහල භාෂාවට පරිවර්තනය කරන්ට සැරසුනු ඒ සුමංගල ස්වාමීන්ද්‍ර‍යන්වහන්සේගේ වීරත්වයට වර්තමාන සිංහලයන් අතිශයින් ගරු බුහුමන් කළ යුතුයි.
මිලින්දප්රශ්නය සිංහලට පරිවර්තනය කළ දා පටන් ම වාගේ උවසු උවැසියන්ට ප්‍රිය වූ පොතක් වී ය. අදත් ගම්බද ගෙවල්හි ආදරයෙන් කියවනු ලබන පොත් අතුරෙන් මේ පොත ද එකකි.
මේ පොත පළමුවරට මුද්‍ර‍ණයෙන් ප්‍ර‍කාශයට පැමිණියේ ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1878 හි දී ය. මෙය එදා “ප්‍ර‍සිද්ධ” මොහොට්ටිවත්තේගුණානන්ද උන්නාන්සේගේ ආධාර ඇති ව පණ්ඩිත ස්ථවිරයන් වහන්සේලා කීපනමක් ලවා ශුද්ධ කරවා ගත් බව ඒ පොතෙහි “දැන්වීමෙහි” සඳහන් වෙයි. එය “අච්චු ගස්වා ප්‍ර‍සිද්ධ කරන්ට යෙදුනේ:-
කොළඹ පදින්චි කරෝලිස් පීරිස් අප්පුහාමි ද,
” ආබ්‍ර‍හම් ලිවේරා අප්පුහාමි ද,
” ළුවිස් මැන්දිස් අප්පුහාමි ද,
” නන්දිරිස් මෙන්දිස් අමරසේකර අප්පුහාමි ද,
” චාර්ලිස් අර්නෝලිස් මැන්දිස්
විජයරත්න අමරසේකර අප්පුහාමි ද
යන පස් දෙනා විසින් ශ්‍රී බුද්ධවර්ෂ 2420 වන්නේ ඇසළමස පුර පසළොස්වක් රිවිදින කොළඹ දී ය.
ඊට පසු ව කොළඹ පස්වන හරස් වීදියේ ශ්‍රීභාරතී යන්ත්‍රාලය හා පොත් වෙළඳ හල ද හිමි ව සිටි යූ.පී. ඒකනායක මහතා විසින් භදන්තාචාර්ය තෙල්වත්තේ ශ්‍රී අමරවංශ මහාස්ථවිර ස්වාමිපාදයන් වහන්සේගේ ද උපකාර ඇති ව සකස් කොට මුද්‍ර‍ණය කරවා 1928 ජනවාරි මස ප්‍ර‍කාශ කළ මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයක් ද තිබේ.
මේ පොත සංස්කරණය කර දෙන්ට ය යි කොළඹ වේල්ල වීදියේ රත්නාකර පොත් වෙළඳ හල හිමි ජී.පී.ඩී. ගේබ්‍රියල් මහතා අපට ආරාධනා කර සිටියේ ය. ඒ සඳහා ගත කිරීමට තරම් කාලයක් අපට නැති හෙයින් අපි එය විද්‍යොදය පිරිවෙණෙහි ආචාර්යවරයෙකු වූ ගලගම පණ්ඩිත ශරණංකර ස්ථවිර නමට පැවරීමු. ඒ ස්ථවිර නම විසින් විද්‍යොදය පිරිවෙණෙහි ශිෂ්‍ය වූ කිනිගම ඤාණතිලක, විතාරන්දෙනියේ පඤ්ඤාකිත්ති පිටකටුවන සුමනසිරි, අගලවත්තේ සංඝරතන යන භික්ෂූන්ගේ ද උපකාර ඇති ව සකස් කරණ ලද බවත්, ප්‍ර‍ථම සංස්කරණයන්හි වූ වැරදි රාශියක් ශුද්ධ කළ බවත් අපි දනිමු.
මේ සංස්කරණයෙහි වාක්‍ය මැද වරහන් ඇතුළ අංක වගයක් යෙදී තිබෙන බව පෙණේ. එය අපේ නියමයෙන් කරණ ලද්දකි. ඒ අංකයන්ගෙන් දක්වන්නේ යූ.පී. ඒකනායක මහතාගේ පොතෙහි පිටුවල අංක ය. අපේ ශ්‍රී සුමංගල ශබ්ද කොෂයට වචන සැපයූ එක් පොතක් නම් එකනායක මහතාගේ ඒ මිලින්දප්රශ්නය යි. මිලින්දප්‍ර‍ශ්නයෙන් ගත් වචන දැක්වීමේදී ඒ පොතෙහි පිටුවල අංක දැක්වීමු. මේ පොත පරිශීලනය කරණ අයට ඒ වචනය යෙදුනු වාක්‍යයන් බලා ගැණීමට වුවමනා වූ විට වැඩි අපහසුවක් නැති ව බලා ගත හැකි වීම එයින් ලැබෙන ප්‍රයොජනය යි. මේ පොතෙහි එක් එක් පිටුවෙහි මුදුනෙහි ද ඒ පිටුවෙහි ඇතුළත් කොටස අඩංගු වන එකනායක මහතාගේ පොතෙහි පිටුවෙහි හෝ පිටුවල අංක දක්වන ලදී.
මීට, වැලිවිටියේ සොරත ස්ථවිර.
ශ්‍රී බු.ව. 2499
ක්‍රි. ව. 1955 අගෝස්තු මස 1 දින විද්‍යොදය පිරිවෙණේ දී ය.
සිතියම් සහිත
මිලින්දප්රශ්නය
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
බාහිර කථා
ශ්‍රී
|
සද්ධර්මචරචක්‍ර‍වර්ති වූ අප තිලෝගුරු භගවත් අර්හත් සම්‍යක්සම්බුද්ධසර්වඥරාජොත්තමයානන් වහන්සේ සකල සත්වයන් කෙරෙහි පතළා වූ මහාකරුණාවෙන් සාරාසංඛ්‍යකල්ප ලක්ෂයක් මුළුල්ලෙහි සමත්‍රිංශත්පාරමීධර්මයන් පූරණය කොට වජ්‍රාසනාරූඪ ව වැඩ හිඳ පස්මරුන් පරාජය කොට ලොවුතුරා බුදු ව පන්සාළිස් හවුරුද්දක් මුළුල්ලෙහි කළ මනා සියලු ම බුද්ධකෘත්‍යයන් කොට නිමවා අශීතිවර්ෂයෙහි වෙසඟ පුර විසා නැකත ලත් අඟහරුවාදා දවස් කුසිනාරා නුවර මල්ලරජුන්ගේ ශාලවනොද්‍යානයෙහි වූ පිරිනිවන්මඤ්චකයෙහි වැඩ හිඳ, මතු පන්දහසක් හවුරුදු මුළුල්ලෙහි පවත්නා බුද්ධශාසනය බලා වදාරා සකලශාසනාභිවෘද්ධිවර්ධනය පිණිස ලොව පහළ වන මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙර, මහාමහින්දාදි යතීන්ද්‍ර‍යන් හා ධර්මාශොක, තිෂ්‍ය, දුටුගැමුණු ආදි වූ නරෙන්ද්‍ර‍යන් ද දැක වදාළ පරිද්දෙන් ම,
“මෙතැන් පටන් පන්සියයක් හවුරුදු අතික්‍රාන්ත වූ කල වජ්‍රොපම වූ තීක්ෂණ නුවණින් යුත් මිලිඳු නම් රජෙක් වෙයි. එදවස් සංස්කාර[2] විකාර ලක්ෂණ නිර්වාණ ප්‍ර‍ඥප්ති යන බුද්ධවිෂය වූ පඤ්චවිධඥෙයමණ්ඩලයෙහි අනුත්තරත්වය දැනීමෙන් හා දිව්‍යචක්ෂුරභිඥානය, දිව්‍යශ්‍රොත්‍ර‍ඥානය, පූර්වෙනිවාසානුස්මෘතිඥානය, පරචිත්ත-විජානනඥානය, සෘද්ධිප්‍රභෙදගත ඥානය, ආශ්‍ර‍වක්ෂයකරඥානය යන ෂඩභිඥාලාභිත්වයෙන් හා (යුක්ත), අර්ථ ධර්ම නිරුක්ති ප්‍ර‍තිභාන යන සිවුපිළිසිඹියායෙහි නො පැකිල පවත්නා ප්‍ර‍ඥාවාක්පටුත්වයක් ඇති ප්‍ර‍ඥාසෙනාධිපති වූ නාගසෙන නම් තෙරණු කෙනෙක් වෙති. ඔහු දෙදෙන මා විසින් යම් ධර්මවිනයක් සූක්ෂ්ම කොට දෙශනා කරණ ලද ද, ඒ ධර්මවිනය ප්‍ර‍ශ්න ඇසීම් විසඳීම් උපමාදර්ශන යුක්ති වශයෙන් ගෙණ ඇර දක්වා නිර්ජට නිර්ගුම්බ කොට අර්ථ විභජනය කෙරෙති”යි. කියා දැක වදාරණ ලද්දා වූ ඒ මිලිඳු නම් මහරජානෝ සකල නගරාංගශ්‍රී සමෘද්ධියෙන් උතුම් වූ සාගල නම් පුරයෙහි දී මහාසමුද්‍ර‍ය කරා (2) පැමිණි ගංගා නම් නදිය යම් සේ ද, එපරිද්දෙන් නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේ කරා පැමිණියාහ.
ඒ මිලිඳු මහරජානෝ මොහාන්ධකාරය දුරු කරන්නා වූ ප්‍ර‍ඥා නමැති ගිනිසුළ දරන්නා වූ විශෙෂවිචිත්‍ර‍ධර්මකථා ඇති නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේ කරා පැමිණ අතිසූක්ෂ්මස්ථානාස්ථානගත වූ අනෙකප්‍ර‍කාර වූ ප්‍ර‍ශ්නයන් විචාළහ. ඒ ගම්භීරාර්ථයෙන් යුක්ත වූ හෘදයාංගම වූ කර්ණ රසායන වූ ලොමහර්ෂණය කරන්නා වූ අද්භූත වූ අභිධර්මවිනය දෙක්හි බැස ගැන්ම ඇත්තා වූ සකවාද පරවාදාදි දහසක් සූත්‍ර‍සමූහයෙන් නිමියා වූ මහරජහු විචාළ ප්‍ර‍ශ්නකථාවෝ ද නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේගේ විසඳීම් කථාවෝ ද යන මේ පෘච්ඡා-විසර්ජනද්වයෙන් යුක්ත වූ උපමා විසින් නය විසින් කියන ලද්දා වූ නාගසෙනකථා තොමෝ ඉතා විචිත්‍ර මැ යි. එබැවින් ඒ විසිතුරු ප්‍ර‍ශ්නකථාවෙහි ප්‍ර‍ඥාව පිහිටුවා චිත්තසන්තානය ප්‍ර‍සන්න කොට ගෙන කාංක්ෂාස්ථානයන් ප්‍ර‍දාලනය කරන්නා වූ අති සූක්ෂ්ම වූ ප්‍ර‍ශ්නයන් ශ්‍ර‍වණය කළ මැනැව. සිත්හි සකසා ධාරණය කට යුත්තේ ය. එයින් කීහ:-
“මිලින්‍දො නාම සො රාජා සාගලායං පුරුත්තමෙ,
උපගඤ්ජි නාගසෙනං ගං්ගාව යථ සාගරං
ආසජ්ජ රාජා චිත්‍ර‍කථිං උක්කාධාරං තමොනුදං,
අපුච්ඡි නිපුණෙ පඤ්හෙ ඨානාඨානගතෙ පුථු.
පුච්ඡාවිස්සජ්ජනා චෙච ගම්භීරත්‍ථූපනිස්සිතා,
හදයඞ්ගමා කණ්ණසුඛා අබ්භුතා ලොමහංසනා.
අභිධම්මවිනයොගාළ්හා සුත්තජාලසමත්‍ථිතා,
නාගසෙනකථා චිත්‍රා ඔපම්මෙහි නයෙහි ච.
තත්‍ථ ඤාණං පණිධාය හාසයිත්‍වාන මානසං,
සුණොථ නිපුණෙ පඤ්හෙ කඞ්ඛාඨාන විදාළනෙ”යි.
ඒ ප්‍ර‍ශ්නකථාව යම් පරිද්දෙකින් පාලික්‍ර‍මය නො වදරවා විස්තර වශයෙන් අසනු ලැබේ ද, එපරිද්දෙන් දක්වනු ලැබේ.
යොනක නම් දෙශයෙහි නදීපර්වතයෙන් ශොභමාන වූ රමණිය භූමිප්‍රදේශයන්ගේ විභාග ඇති, ආරාමොද්‍යානොපවනවාපිපුෂ්කරණියෙන් යුක්ත වූ, ශිශිරජලධාරානදීපර්වතාරණ්‍යයෙන් සිත්කලු වූ, නගරකාරකශාස්ත්‍ර දන්නා බහුශ්‍රැතයන් විසින් නිර්මිත කරණ ලද්දා වූ, නසන ලද ප්‍ර‍තිපක්ෂපසමිතුරන් ඇති, පරශත්‍රැපීඩාවක් නැත්තා වූ, විවිධ විචිත්‍ර‍දෘඪඅට්ටාලවාසල්දොරටු ඇති, ප්‍ර‍වර ඉතා මහත් වාසල් හා තොරන් ඇති, ගම්භිර වූ දියඅගළින් හා ශ්වෙතවර්ණප්‍රාකාරපංක්තියෙන් වට කරණ ලද අන්තඃපුර ඇති, මනා කොට බෙදා කරණ ලද වීථි සතරමංසන්ධි චතුෂ් කොණවීථි හා ත්‍රිකොණවීථි ඇති, මනා ව සදන ලද අනෙකප්‍ර‍කාරවර භාණ්ඩපරිපූරිත අතුරුසල්පිල් ඇති, අනෙකප්‍ර‍කාර දානශාලා සියගණනින් ශොභමාන වූ, හිමගිරිශිඛරයාගේ සුවාසූදහසක් පර්වතකූටයන් වැනි වරභවනශතසහස්‍රයෙන් ප්‍ර‍තිමණ්ඩිත වූ, හස්ත්‍යශ්වරථපත්ති යන චතුරංගිණි සෙනාවෙන් (3) සමාකුල වූ, රූපකල්‍යාණාදි වූ සර්වලක්ෂණසම්පන්න ස්ත්‍රීපුරුෂ සමූහයා විසින් හැසිරෙණ ලද්දා වූ, ආකීර්ණ වූ මානුසික ජනයන් ඇත්තා වූ, ප්‍ර‍චුර වූ ක්ෂත්‍රිය බ්‍රාහ්මණ වෛශ්‍ය ශුද්‍ර‍යන් ඇති, අනෙකප්‍ර‍කාර ශ්‍ර‍මණබ්‍රාහ්මණයන්ගෙන් හා සහ්‍යජනයන්ගෙන් ඝට්ටිත වූ, අනෙකප්‍ර‍කාරවිද්‍යාවත් නරවීරයන් විසින් සෙවනය කරණ ලද්දා වූ, කාසිකකොටුම්බරාදි නානාදෙශානීත අනෙකප්‍ර‍කාරවස්ත්‍රාපණයෙන් සම්පූර්ණ වූ, මනා ව ප්‍ර‍සාරිත යහපත් බොහෝ පුෂ්පගන්ධාපණගන්ධයෙන් සුගන්ධිත වූ, සකලජනයන් විසින් ප්‍රාර්ථනීය වූ බොහෝ රත්න ජාතීන් පිරී තිබෙන්නා වූ චතුර්දිශාභිමුඛ කොට මනා ව සදන ලද සල්පිල් ඇති, පවිත්‍ර‍ශීලී වූ කක්ෂපුටවණිග්ජනසමූහයා විසින් නිති හැසිරෙණ ලද්දා වූ, මාසකරජතස්වර්ණලොහශිලා යන පඤ්චප්‍ර‍කාර වූ වස්තුවෙන් සම්පූර්ණ වූ, මහත් සාරධන නිධානගත ව බබළන්නා වූ ගෘහපංක්ති ඇති, බොහෝ ධනධාන්‍යද්‍රව්‍යොපකරණයන් ඇත්තා වූ, සම්පූර්ණ වූ ස්වර්ණභාණ්ඩාගාරයන් ඇති, බොහෝ වූ ආහාරපානවර්ගයන් ඇත්තා වූ අනෙකප්‍ර‍කාර වූ ඛාද්‍යභොජ්‍යලෙය්‍යපෙය්‍යසායනීයයන් ඇති, උතුරුකුරු දිවයින සෙයින් යහපත් ශස්‍යයන් ඇති, නානා දෙශවාසීවණිග්ජනයන්ගේ වස්තුපුටයන් භෙදනය කරන්නා වූ, වෛශ්‍ර‍වණ නම් දිව්‍යරාජයාගේ ආලකමන්දා නම් දිව්‍යපුරය වැනි වූ, යොනකයන්ගේ සාගලපුර නම් නුවරෙක් ඇත.
ඒ සාගලපුර නම් නගරප්‍ර‍වරයෙහි සිට මුළුසක්වල නියපිටින් ගණුත් සමර්ථ වූ, හිරුසඳු දෙඅතින් වසා ගණුත් සමර්ථ වූ, මහකෙලනාගරාජයා විජිනිපත්‍ර‍ය කොට ගණුත් සමර්ථ වූ මහරහතන් වහන්සේ විසින් ඒ මිලිඳු නාගසෙන යන ප්‍ර‍ඥාසාගරයන් දෙදෙනාගේ පූර්වයොගය හා සර්වඥ විෂයානුකූල කොට විසඳූ ප්‍ර‍ශ්නකථාව නො පිරිහෙළා ප්‍ර‍කරණාරූඪ කොට තබන ලද්දේ ය. අපි මෙ තැන්හි අනන්තසර්වඥශාසනප්‍ර‍තිෂ්ඨා ධාරභූත වූ, ශ්‍රීලංකාද්වීපමධ්‍යයෙහි සමස්තරිපු-අවිලංඝනීය වූ, නදීපර්වත ශෛලකන්දරවනගහනයෙන් සුරක්ෂිත වූ පරික්ෂෙප ඇති, අසුරසංග්‍රාමයෙහි දු නො පසුබස්නා ක්‍රෑරතරසංග්‍රාමාවරයන් හා හස්ත්‍යශ්වරථ පත්ති යන චතුරංගසෙනාසමෘද්ධි ඇති, අනෙක රජතස්වර්ණවස්ත්‍රාභරණ හා නානාදෙශාගත අනෙකවස්ත්‍ර‍පුටයන් මුඤ්චනයෙන් සිඤ්චනය කොට ක්‍ර‍යවික්‍ර‍ය කරණ නොයෙක් සල්පිල් ඇති, මනොහර සුරඟනන් හා සදෘශ නරඟනන් හා නොයෙක් සුලභාන්නපානාදී ඛාද්‍ය විකෘති ඇති, අනෙකරාජකෘත්‍යසංවිධානයෙහි දක්ෂවිචක්ෂණ අංගම්මනාඛ්‍ය ග්‍රාමවරාභිජාතදිවාකරවික්‍ර‍මසිංහරාජපක්ෂාවර-නාමධෙයයක් ඇකි අග්‍රසෙනාධිපතීන් හා නොයෙක් අමාත්‍යරත්න ඇති, සර්වශාස්ත්‍රාර්ණව පාරගත ගරුතර අත්තරග්‍රාම නිවාසී භණ්ඩාර රාජගුරුවිද්‍යාරත්නපණ්ඩිතාචාර්යොත්තමයානන් හා ජ්‍යොතීර්ඥාගණකාදි නොයෙක් විද්වජ්ජනයන් ඇති, ප්‍ර‍වරසුන්දරාතිගම්භීරධීරසාරගුණයෙන් යුක්ත වූ පාථිවිශ්වරද්‍රැමෙන්ද්‍ර‍රාජයා සරා සිටි ස්වර්ණාංකුරද්වයයක් හා සාදෘශ්‍ය වූ සර්වලොකශාසනාධාරභූත වූ යුවරාජොත්තමශ්‍රීශොභා ඇති, අමරමන්දිර ප්‍ර‍තිභාගවරහවන ශතසහස්‍රයෙන් (4) සැදුම්ලත් විජයොත්ප්‍රාසාදය වැනි ශ්‍රීදන්තධාතුමන්දිරයෙන් ශොභමාන වූ, සකලනගරාංගශ්‍රීසමෘද්ධි සම්පන්න ශ්‍රීවර්ධනපුරයට ආසන්නයෙහි වූ ඉන්ද්‍රොපෙන්ද්‍ර‍හිරණ්‍යගර්භප්‍ර‍හෘතිනෛක සුරාසුරනිෂෙවිතසකලශාසනශ්‍රීභාරධාරි-ශරණංකරාභිධානසංඝරාජ ධුරන්ධරොත්තමයානන් වහන්සේ ප්රමුඛ වූ නවාංගශාස්තෘශාසන ප්‍ර‍ගුණධාරණවිවරණවිභජනඋත්තනීකරණයෙහි විශදඥානගති ඇති දරමිටිපළ ධර්මරක්ෂිත මහානායකස්ථවිරයන් හා මධුරසතීර්ථග්‍රාම නිවාසි ධම්මක්ඛන්ධාභිධානඅනුනායකස්ථවිරයන් හා පිටකත්‍ර‍යධාරී වූ නොයෙක් යතීශ්වරයන්හට ද නිවාසස්ථාන වූ පෞෂථාරාමමහාවිහාරයෙහි සිට ඒ පූර්වප්‍ර‍ශ්නකථාව සිහල බසින් අර්ථවිවරණය කරම්හ. කාගේ ආරාධනායෙන් කරණු ලැබේ ද? යත්:-
මහාසම්මතපරම්පරානුයාතශුද්ධසූර්යවංශාභිජාතපරමබොධිසත්වාතාර සමස්තගුණගණාභරණවිභූෂිත වූ කීර්තිශ්‍රීරාජසිංහ භූපාලොත්තමයානෝ[3] ශ්‍රීශුද්ධ බුද්ධවර්ෂයෙන් දෙදාස් දෙසිය අනූවැනි වර්ෂයෙහි රාජ්‍යශ්‍රී පදප්‍රාප්ත ව දශරාජධර්මයෙන් රාජ්‍යය[4] කෙරෙමින් පරමබෞද්ධාගමධාරි ගෘහස්ථප්‍ර‍ව්‍ර‍ජිතසජ්ජනයන්ගෙන් අමෘතශ්‍රීප්‍ර‍දායක වූ සුගතාගම අසා ප්‍ර‍සන්න ව ‘සර්වඥශාසනාභිවෘද්ධිවර්ධනය කෙරෙමි’ යි යන කරුණාද්ධ්‍යාශයයෙන් මනොහර වෛඩූර්‍ය්‍යමුක්තාමාණික්‍යාදී වරධන සහිත මහාමාත්‍ය්‍යන් දෙශාන්තරයෙහි යවා උපාලිස්ථවිර ප්රමුඛ වූ අතිරෙක දශවර්ගිකමහාසංඝයා සියාම්දෙශයෙන්ගෙන්වා අනන්තපූජොත්සව පවත්වා ලක්දිව්වැසි සියදහස්ගණන් මහණපැවිදි උපසම්පදා කරවා සකල ලංකාද්වීපයෙහි සමස්තාරිෂ්ටපාපාන්ධකාරය විධ්වංසනය කෙරෙමින් ජිනශාසන[5] ප්‍ර‍දීපය දීප්තිමත් කොට පිටකත්‍ර‍යධාරී මහාසංඝයා ලවා බුද්ධ වචනය හදාරවා ශ්‍ර‍වණ ප්‍ර‍ගුණධාරණයෙන් බහුශ්‍රැත ව (?) සර්වඥරාජොත්තමයානන් වහන්සේගේ ශීලසමාධිප්‍ර‍ඥාවිමුක්තිවිමුක්තිඥානදර්ශනාදි අරූපකායදර්ශනයෙහි ආදාසතලයක් හා සදෘශ වූ සුන්දරතරධර්මකථා ඇති මිලින්දප්රශ්නය නම් පාලිප්‍ර‍කරණයක් ඇසුම් ගෙණ අනාගතයෙහි පහළ වන රාජරාජමහාමාත්‍යාදීන්ගේ ශ්‍ර‍ද්ධාප්‍ර‍ඥා දෙක විශද කරවනු පිණිස දුරනුබොධ වූ පාලිභාෂාව පෙරළා හෙලදිව්බසින් අර්ථවිවරණය කරණු කැමැත්තෝ වූහ.[6] ලොකශාසනාධාර, නෛකරාජෙභකුම්භ ප්‍ර‍දාලනෛකකණ්ඨිරවෙන්ද්‍ර‍ශ්‍රීමත් මෙම කීර්තිශ්‍රීරාජසිංහ පෘථිවිශ්වර නරෙන්ද්‍රොත්තමයානන්ගේ ආරාධනාවෙන් අර්ථ විවරණය කරණු ලැබේ. ඒ ශ්‍රොතෘජනමනඃප්‍ර‍සාදජනක වූ ධර්ම කථාවෙන් මිලිඳු නාගසෙන යන දෙදෙනාගේ පූර්වකුශලකර්මය හා ප්‍ර‍ශ්නකථාව ෂට්ප්‍ර‍කාරයකට බෙදා කිය යුතු යි. හේ මෙ සේ මැ යි:- පූර්වයොගය, මිලිඳුපැනය, ලක්ෂණප්‍ර‍ශ්නය, මෙණ්ඩකප්‍ර‍ශ්නය, අනුමානප්‍ර‍ශ්නය, ඔපම්මකථා ප්රශ්නය යි. එහි මිලිඳු පැන ‘ලක්ෂණප්‍ර‍ශ්නය, විමතිච්ඡෙදනප්‍ර‍ශ්නය’ යි කියා විවිධ වේ. මෙණ්ඩකප්‍ර‍ශ්නය ද ‘මහාවර්ගය, යොගිකථාප්‍ර‍ශ්නය’ යි කියා විවිධ වේ. ‘පූර්වයොගය’ යන්නෙන් ඔවුන්ගේ පෙර කළ කුශල කර්මය කියන ලදී. කේ සේ ද යත් ?:-
(5) යට ගිය දවස කාශ්‍යප නම් භාග්‍යවත් බුදුරජානන්වහන්සේගේ බුද්ධශාසනය පවත්නා කල්හි ගංගාවක් සමීපයෙහි එක් මහාවිහාරයෙක් වූයේ ය. ඒ විහාරයෙහි බොහෝ භික්ෂුසංඝයා වහන්සේ වැඩ වසනසේක. ඒ වෙහෙර වසන වත්පිළිවෙත් පුරණ ශීලාචාරාදිගුණසම්පන්නභික්ෂූන් වහන්සේලා උදය නැගී සිට කුරු මුසුන් ගෙණ බුදුගුණ ආවර්ජනා කෙරෙමින් මළුව හැමද කැලි කසළ එකතු කෙරෙති. ඉක්බිති එක් භික්ෂු කෙනකුන් වහන්සේ එක් සාමණෙරනමකට කියන සේක් “එම්බා සාමණෙරය, මෙසේ අව මැනැව. මේ හැමදපු කැලිකසළ දමව” යි කී සේක. ඒ සාමණෙරයෝ එබස් නො ඇසූ කෙනකුන් සේ යන සේක. ඒ තෙරුන්වහන්සේ දෙවෙනි තුන්වැනිවත් ‘කුණු දමව’ යි කිය දී ත් නො ඇසූකන් ව යනසේක් ම ය. එසේ හෙයින් ඒ භික්ෂූන්වහන්සේ ‘මේ නො කීකරු සාමණෙරකෙනෙකැ’යි කිපී හික්මවනු පිණිස මුසුන්මිටින් පහරක් දුන් සේක. පහර කෑ ඉක්බිති භයින් තැති ගෙණ ඒ හෙරණුන්දෑ හඬහඬා කීකරුතැනක් සේ කුණු ළඟට ගොස් උක්කුටිකයෙන් හිඳ කරකැවී පහර දුන් තැනැත්තන් වහන්සේගේ මුහුණ යටැසින් බලබලා කුණුගොඩ උකා ගෙණ ගොස් බැහැර දමමින් පතනසේක් “මේ කුණු දැමුවා වූ කුශලකර්මයෙන් යම් තාක් මම නිවණට පැමිණෙම් ද, ඒ තාක් කල් මේ අතරතුරෙහි උපනුපන් ජාතියෙහි මධ්‍යාහ්නසූර්යමණ්ඩලය මෙන් මහෙශාඛ්‍ය වෙම්ව යි, මහත් වූ තෙජස් ඇති වෙම්ව” යි කියා පළමු වන ප්‍රාර්ථනාව පැතූසේක. කුණු දමා පැන් නාන පිණිස ගංතොටට ගොස් ගංගාවෙහි ගර්ගර[7]යන අනුකරණය පවත්වන්නාවූ[8] රළවේගය දැක නැවත පතනසේක් “යම් තාක් මම නිර්වාණයට පැමිණෙම් ද, ඒ තාක් කල් මේ අතරතුරෙහි උපනුපන් තැන මේ ක්ෂය නො වන රළවේගය මෙන් ක්ෂය නො වන්නා වූ ස්ථානොත්පත්තිකප්‍ර‍ඥා ඇති වෙම්ව යි, ක්ෂය නො වන්නා වූ ප්‍ර‍ඥාව ඇති වෙම්ව”යි කියා දෙවනුවත් ප්‍රාර්ථනා කළසේක. මෙසේ සසංස්කාරිකකුශලචිත්තයෙන් ප්‍රාර්ථනා කොට උන් කල්හි මළුව හැමදි ඒ භික්ෂූන් වහන්සේ ද මුස්න මුසුන්හල තබා ජලස්නානය පිණිස ගංතොටට යන සේක් සාමණෙරයන්දෑගේ ප්‍රාර්ථනාව අසා, “මේ සාමණෙර තෙම මා විසින් ප්‍රයොග කරණ ලදු ව කුණු දැමූ පමණෙකින් මෙසේ ප්‍රාර්ථනා කෙරෙයි. කුණු දැම්මෙව්වා වූ මට කුමක් සිද්ධ නො වේ දැ” යි සිතා උන්වහන්සේත් ප්‍රාර්ථනා කරණ සේක් “යම් තාක් මම නිර්වාණයට පැමිණෙම් ද, ඒ තාක් කල් අතරතුරෙහි උපනුපන් තන්හි මේ ගඟ[9] රළ වේගය මෙන් ක්ෂය නො වන්නා වූ අප්‍ර‍මාණ වූ ප්‍ර‍ඥාවෙන් යුක්ත වෙම්ව යි. මොහු විසින් විචාළ විචාළ සියලු ම ප්‍ර‍ශ්නකථාවන් නිරවුල් කරන්ට- වෙළුම් හරණට-සමර්ථ වෙම්ව” යි කියා ප්‍රාර්ථනා කළසේක.
මෙසේ ප්‍රාර්ථනා කළා වූ ඒ භික්ෂු සාමණෙර දෙදෙනා වහන්සේ දිව්‍යලොකයෙහි ද මනුෂ්‍යලොකයෙහි ද සැරිසරන්නාහු එක් බුද්ධාන්තරයක් ගෙවූහ[10]. නැවත ඔවුන් දෙදෙනා වහන්සේගෙන් සාමණෙරතෙම ජම්බුද්වීපයෙහි යොන්රට සාගල නම් නුවර මිලිඳු නම් (6) රජ වී ය. ඒ රජතෙම ඉතා පණ්ඩිත ය. ව්‍යක්ත ය. ප්‍ර‍ඥාවත් ය. සියලු කටයුත්තෙහි දක්ෂ ය. අතීතානාගතවර්තමාන වූ ස්වකීය මන්ත්‍ර‍ණයොගවිධානක්‍රියාවන් කරණ කල්හි පරීක්ෂා කොට ම කරණසුලු ය. එතෙකුත් නො වෙයි. ඒ රජහු විසින් බොහෝ වූ ශිල්පශාස්ත්‍රයෝ උගන්නා ලද්දාහු වෙති. හේ කවර ශාස්ත්‍රයෙක් ද? යත්:- වෙදශාස්ත්‍ර‍ය, ස්මෘතිශාස්ත්‍ර‍ය, ගණනය, කාමශාස්ත්‍ර‍ය, නීතිශාස්ත්‍ර‍ය, වෛශෙෂිකය, ගණිතය, ගාන්ධර්වය, වෛද්‍යකය, චතුර්වේදය, පුරාණය, ඉතිහාසය, ජ්‍යොතිර්ඥාය, ඉන්ද්‍ර‍ජාලය, හෙතුය, මන්ත්‍ර‍ණය, යුද්ධය, ඡන්දොලක්ෂණය, ඇඟිල්ලෙන් ඇල්වීමය (?) යන අදෘශ්‍යාංජනාදිවංචාශාස්ත්‍ර‍යන්හි හා එකුන්විසි ශාස්ත්‍ර වචනයකින් වාදාරොපණය කරණ එකුන්විසිවාදීන් විසින් ඉක්මවිය නො හැකි වූයේ ය. නො ඉවසිය හැකි තෙජස් ඇති වූයේ ය. බොහෝ වූ නොයෙක් තීර්ථකයන්ට අග්‍ර‍ය යි කියනු ලැබෙයි. සියලු ජම්බුද්වීපයෙහි මිලිඳුරජහු හා සදෘශ වූ බලයෙන්[11] ජවයෙන් ශූරභාවයෙන් ප්‍ර‍ඥාවෙන් කිසිවෙක් නො ම ඇති වී ය. සකලසම්පත්තියෙන් ආඪ්‍ය වි ය. මහත් ධන ඇත්තේ ය. අනන්ත වූ බාලවාහන ඇත්තේ යි.
මෙසේ අපමණ වූ ශ්‍රීසමෘද්ධියෙන් රාජ්‍යය[12] කරණ මිලිඳු මහරජානන් එක් දවසක් අනන්තබලවාහනයෙන් යුත් චතුරංගිණී සෙනාව ගණන් බලා සෙනාසන්නිපාතය දක්නා කැමැති ව නුවරින් නික්ම ගොස් නුවරින් පිටත මහඑළිකතරක දි සෙනාව ගණන් කරවා, කථාවාදයෙන් වාද කරන්නා වූ ලොකායතවිතණ්ඩශාස්ත්‍ර ජනසල්ලාපප්‍ර‍වෘත්ති ඇති, කොතූහල නම් විපරීතදෘෂ්ටියෙන් යුක්ත වූ ඒ මිලිඳු නම් මහරජතෙම සූර්යදෙවියා බලා ඉතා දහවල් බැවින් අමාත්‍යයන්ට ආමන්ත්‍ර‍ණය කොට, “සගයෙනි, සවස්වන්ට තව බොහෝ වේලා ය. දැන් ම නුවරට ගොස් කුමක් කරමෝ ද? මා හා සමග කථා කරන්ට හැකිවූ, මාගේ කාංක්ෂා දුරු කරන්ට සමර්ථ වූ, සංඝසමූහයන් ඇති, ගණපිරිස් ඇති, ගණාචාර්ය වූ, නොහොත් රහත්ඵලය සම්‍යක්සම්බුද්ධත්වය ලොවට හඟවා වසන්නා වූ, යම්කිසි පණ්ඩිත වූ ශ්‍ර‍මණකෙනෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණකෙනෙක් හෝ ඇද්ද?” යි විචාළේ ය. මෙසේ කී කල පන්සීයක් යොන්ඇමතියෝ මිලිඳු නම් රජහට මෙපවත් දැන්වූහ:- “දෙවයන් වහන්ස, මෙලොව බුදුකම් කරණ ශාස්තෘහු සදෙනෙක් ඇත. පූරණ කාශ්‍යප ය, මක්ඛලිගොසාල ය, නිගණ්ඨනාතපුත්‍ර ය, සංජයබෙල්ලට්ඨිපුත්‍ර ය, අජිතකෙසකම්බල ය, කකුදකාත්‍යායනය යන ඒ සදෙනා වහන්සේ සංඝප්‍ර‍ධානසේක. ගණ ප්‍ර‍ධානසේක. ගණාචාර්යසේක. සියල්ල දන්නාසේක. යස පිරිවර ඇති සේක. තීර්ථකසේක. බොහෝ ජනයාට සාධුසම්මත වූ සිද්ධස්ථානයන් වැනි සේක. දේවයන් වහන්ස, නුඹවහන්සේ වැඩක් කැමැති සේක් වී නම් ඒ ශාස්තෘන් කරා වැඩ වදාළ මැනැව. ඔවුන්ගෙන් ප්‍ර‍ශ්න අසා වදාළ මැනැව. කාංක්ෂාවන් දුරු කොට ගත මැනැවැ”යි දැන්වූහ.
මෙසේ කී ඉක්බිත්තෙන් ඒ මිලිඳු රජ්ජුරුවෝ පන්සීයක් යොන් ඇමැතියන් විසින් පිරිවරණ ලදු ව අසුන් යෙදූ උතුම් රථවාහනයකට පැන නැඟී පූරණකාශ්‍යපයා නම් තැනෙක්හි ද, එතැනට ගියහ. ගොස් පූරණකාශ්‍යපයා (7) හා සමග සතුටු ව නැවත නැවතත් සමගි සතුටු විය යුතු වූ නැවැත නැවැතත් සිහි කට යුතු වූ කථාසල්ලාපයන් කොට නිමවා එකත්පසෙක සිටියාහ. එකත්පස් ව උන්නා වූ මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ පූරණකාශ්‍යපයා හට මෙසේ කීහ:- “ස්වාමීනි, කාශ්‍යපයානන් වහන්ස, මේ ලොකය කවරෙක් රක්ෂා කෙරේ ද?” යි විචාළහ. “මහරජානෙනි, මේ සත්ව ලොකයා මහාපෘථිවිය රක්ෂා කරන්නේ ය”යි කී ය. “එසේ වී නම්, ස්වාමීනි, කාශ්‍යපයානන් වහන්ස, මහාපෘථිවිය සත්වලොකයා රකී නම්, නැවැත කුමක් නිසා අවීචිමහානරකයට යන්නා වූ සත්වයෝ පොළොව ඉක්ම යන්නාහු ද? සමහර කෙනෙක් පොළොව පළාගෙණත් යන්නාහු ය. පොළොව සතුන් රකී නම්, අවීචියට යන්නාවුන් නො රක්නේ කුමක් නිසා දැ?”යි විචාළහ. මෙසේ මිලිඳු මහාරජානන් කී කල පූරණකාශ්‍යප නම් බුදුබැව්සොරානෝ පිටිකර පහරක් කෑවා සේ ඇස් උඩ ඉඳුවා ගෙණ උගුරෙහි ගත් රළු කැවිල්ලක් සේ ගිලපියන්ටත් නො හැකි වූහ.[13] වමාරන්ටත් නො හැකි වූහ.1 පක්ෂ බිඳුනු පක්ෂියකු සේ පත්තක්ඛන්ධ ව දන්නා බණක් නැති බැවින් තූෂ්ණිම්භූත ව තමහට ම නින්දා බෙණෙමින් අවිද්‍යාධ්‍යානයට සමවැදුනාක් මේන කර බා ගෙණ හුන්නාහ. ඒ විකාරය දුටුවා වූ මිලිඳු මහරජානෝ “අනේ! මොහු දන්නා බණෙක් නැත. ලොව රවටන මහසොරෙකැ”යි මහාකොපී ව පලා ගියහ.
නැවැතත් මිලිඳුමහරජානෝ මක්ඛලිගොසාලයන් කරා ගොස් පන් සියයක් ඇමැතියන් සමග එකත්පසෙක හිඳ ආදර දක්වා මක්ඛලිගොසාලයා හට මේ මතු කියන ප්‍ර‍ශ්නකථාව කීහ:- “ස්වාමීනි, මක්ඛලීගොසාලයෙනි, කුශලාකුශලකර්මයෝ නම් ඇති දෙයෙක් ද? සුචරිත දුශ්චරිත කර්මයන්ගේ ඵලවිපාකයෙක් ඇද්ද?”යි විචාළහ. එකල මක්ඛළීගොසාලතෙම තමාගේ අඥානතායෙහි මහත්ත්වය හඟවන්නා සේ [14]ගර්විත ව කියනුයේ “මහරජානෙනි, කුමක් කියන නියා ද? කුශලාකුශල කර්මයෝ නම් නැත. සුකෘතදුෂ්කෘතකර්මයන්ගේ ඉෂ්ටානිෂ්ටඵලවිපාකයෙක් නම් නැත. මහරජානෙනි, මේ ලොකයෙහි යම් කෙනෙක් රජ වූවාහු ද, ඔහු නැවතත් පරලොවට ගොසිනුත් රජ ම වෙති. යම් කෙනේක බ්‍රාහ්මණ වූවාහු ද, වෙළෙඳ වූවාහු ද, ගොවි වූවාහු ද, චණ්ඩාල වූවාහු ද, මල්පර (?) ආදී කුණු දමන්නාහු ද, ඔහු නැවැත පරලොවට ගොසිනුත් බ්‍රාහ්මණවෙළෙඳගොවිචණ්ඩාලපුක්කුස ව උපදනාහු වෙති. එසේ හෙයින් කුශලාකුශලකර්මයන්ගෙන් කුමන ප්‍රයෝජනයෙක් ද?” යි කීයේ ය. මෙසේ මක්ඛලීගොසාලයන් කී බස් අසා මිලිඳු මහරජානෝ කියන්නාහු “ඉදින්, ස්වාමීනි, මක්ඛලිගොසාලයෙනි, මේ ලොකයෙහි ක්ෂත්‍රිය බ්‍රාහ්මණවෛශ්‍ය-ශුද්‍ර‍චණ්ඩාල පුක්කුසයෝ පරලොවට ගොසිනුත් රජ බමුණු වෙළෙඳගොවිචණ්ඩාල පුක්කුස ව ම උපදනාහු වෙත් නම්, කුශලාකුශලකර්මයන්ගෙන් කමෙක් නැත. එසේ හෙයින්, ස්වාමීනි, මක්ඛලී ගොසාලයෙනි, යම් කෙනෙක් මේ ලෝකයෙහි දී අත් කපන ලද්දාහු ද, පරලොවට ගොසිනුත් ඔහු නැවැතත් අත් සිඳිනා ලද්දාහු ම වෙති. යම් කෙනෙක් පා සිඳුනා ලද්දාහු ද, ඔහු පා සිඳුනා ලද්දාහු ම වෙති. යම් කෙනෙක් කන්නාසා සිඳිනා ලද්දාහු ද, ඔහු කන්නාසා සිඳින ලද්දාහු ම වෙති” යි කීහ. මෙසේ මිලිඳු මහරජානන් කීකල්හි (8) මක්ඛලිගොසාලයා කිසිවක් කියා ගත නො හී තුෂ්ණීම්භූත ව හුන්නේ ය.
එකල මිලිඳුමහරජානෝ කියන්නාහු:- “එම්බා මක්ඛලිගොසාලයෙනි, නුඹ පළමු කොට ම ‘මහරජ, ඇසුව මනා ප්‍ර‍ශ්නයක් මාගෙන් නො විචාළ කල අනික් කියන්නෝ කවුරු ද?” යි මහත් වූ ගර්විතය කෙළේ මේ බණ කියාපියන්ට ද? නුඹගේ ශාස්තෘකමෙහි තත්ත්වය මට හොඳින් ම හැඟින. නුඹගේ තෙල අයා ගත් කටින් කියන බණ නුඹ සේ අඥාන ඥානහීනලාමකයන්ට මුත් අප වැන්නන්ට කියන තරම් බණෙක් නො වෙයි. අහෝ! බඩක් නිසා බොරුවෙන් ලොවක් නසන නියා ය” යි මහත් කොපී ව හුන් පළින් නැඟිට ඔබමොබ[15] බලන මිලිඳුරජහට නැවැත මෙබඳු වූ සිතිවිල්ලක් ව, තමන්ගේ පන්සියයක් පමණ යොන් ඇමැතියන්ට ආමන්ත්‍ර‍ණය කොට, “තුච්ඡො වත භො ජම්බුදීපො පලාපො වත භො ජම්බුදීපො” යනාදීන් “එම්බා ඇමැතියෙනි, මේ සියලු දඹදිව මා හා සමග කථා කරන්නට මාගේ කාංක්ෂා විනොදනය කරන්නට සමර්ථ වූ යම්කිසි ශ්‍ර‍මණයෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණයෙක් හෝ නැත. ව්‍යක්තතරපණ්ඩිතයන්හු නැති බැවින් සියලු දඹදිව එකාන්තයෙන් ම සිස් වූයේ ය. ‘පින්වත්නි, පණ්ඩිත ගොචර වූ බසක් කියන්නට නැති බැවින් එකාන්තයෙන් ම සියලු දඹදිව බොල් වී ය” යි කියා සිතා නැවත මිලිඳු රජ්ජුරුවෝ අමාත්‍යයන්ට ආමන්ත්‍ර‍ණය කොට “පින්වත්නි, චන්ද්‍ර‍කාන්තියෙන් බබළන්නා වූ රාත්‍රිතොමෝ එකාන්තයෙන් ම සිත්කලු වූවා ය. කිමෙක් ද? අද ප්‍ර‍ශ්න අසඅන්නට ශ්‍ර‍මණයකු කරා හෝ බ්‍රාහ්මණයකු කරා හෝ එළඹෙමු ද? කවරෙක් මා හා සමග කථා කරන්නට කාංක්ෂා දුරු කරන්ට හැකි වේ ද?” යි කීහ.
මෙසේ මිලිඳු මහරජානන් කී කල අමාත්‍යයෝ තූෂ්ණිම්භූත ව රජ්ජුරුවන්ගේ මුහුණ බලබලා සිටියාහු ය. එවිට මිලිඳු මහරජානෝ සිවුරඟසෙනඟ පිරිවරා රථවාහනයකට පැන නැඟී නුවර වැඩ තමන්ගේ ඇතුළුමාලිගාවට වන්හ.
එසමයෙහි වනාහි සාගලපුරනුවර දොළොස්අවුරුද්දක් මුළුල්ලෙහි ශ්‍ර‍මණබ්‍රාහ්මණගෘහපතිපණ්ඩිතවරුන්ගෙන් ශූන්‍ය වූයේ ය. යම් තෙනක ශ්‍ර‍මණබ්‍රාහ්මණගෘහපතිපණ්ඩිතවරයෝ වාසය කරන්නාහු ය යි කියා ඇසුයේ වී නම් රජ්ජුරුවෝ එතැනට ගොස් ඔවුන් අතින් ප්‍ර‍ශ්න අසන්නාහ. ඒ සියලු පණ්ඩිතවරු ප්‍ර‍ශ්න විසඳීමෙන් රජ්ජුරුවන් සිත් ගෙණ ගිවිස්වා ගන්ට නො හැකි වූවාහු ඒ නුවර හැර යම් දිසාභාගයකට හෝ යනු කැමැතියාහු නම් ඒ දිසාභාගයට හෝ යන්නාහු ය. යම් කෙනෙක් අනික් දිසාවකට නො යන්නාහු ද, ඒ සියලුදෙන ම කුමක් වුවත් ඒ නුවර ම තූෂ්ණිම්භූත ව සිටින්නාහු ය. භික්ෂූන් වහන්සේලා බොහෝ සෙයින් හිමාලයට ම වඩනාසේක්ලා ය.
එසමයෙහි වනාහි සියක්කොටියක් රහතන් වහන්සේ හිමාලයෙහි රක්ඛිතතල නම් පර්වතයෙහි වසනසේක. ඉක්බිති ආයුෂ්මත් වූ අස්සගුත්ත නම් මහතෙරුන් වහන්සේ “තුච්ඡො වත භො ජම්බුදීපො”යනාදීන් කියන්නා වූ මිලිඳුමහරජ්ජුරුවන්ගේ වචනය දිව්‍යශ්‍රොත්‍ර‍ධාතුවෙන් අසා යුගන්ධරපර්වත මුදුනට භික්ෂුසංඝයා රැස් (9) කරවා “ඇවැත්නි, මිලිඳු රජ්ජුරුවන් සමග කථා කරන්ට, කාංක්ෂාවිනොදනය කරන්නට බල ඇති කිසි භික්ෂුනමක් මේ මැද ඇද්ද?” යි කියා කෙළසියයක් භික්ෂූන්ගෙන් විචාළ සේක. මෙසේ විචාළ කල සියක්කොටියක් පමණ මහ රහතුන් වහන්සේ කිසිවක් නො වදාරා වැඩ හුන් සේක. දෙවෙනි වත් තුන්වැනි වත් විචාළ දීත් තුෂ්ණීම්භූත වූවාහු ය. ඉක්බිති ආයුෂ්මත් වූ අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේ භික්ෂුසංඝයාට මෙසේ කී සේක:- “ඇවැත්නි, තවුතිසා භවනයෙහි වෛජයන්තප්‍රාසාදයටපූර්වදිග්භාගයෙන් කෙතුමතී නම් විමානයෙක් ඇත. ඒ විමානයෙහි මහාසෙන නම් දිව්‍ය පුත්‍රයෙක් වෙසෙයි. හෙතෙම ඒ මිලිඳුරජ්ජුරුවන් හා සමඟ කථා කරන්නට ද, කාංක්ෂා විනොදනය කරන්නට ද, පූර්වවාසනාබලයෙන් සමර්ථ වන්නේ ය” යි වදාළසේක.
ඉක්බිති ඒ ඇසූ කෙළසියයක් රහතන් වහන්සේ යුගන්ධර පර්වතයෙන් අන්තර්ධාන ව ශක්‍ර‍භවනයෙහි පහළ ව පෙළ සැදී වඩනට පටන් ගත්සේක. ශක්රදෙවෙන්ද්රතෙම ඒ භික්ෂූන් දුටුයේ ය. දුරින් ම වඩින්නා දැක මහත් වූ ආදරයෙන් පෙරමගට ගොස් පසඟ පිහිටුවා වැඳ සංඝනායක වූ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේ යම් තැනක ද, එතැනට එළඹියේ ය. එළඹ ආයුෂ්මත් වූ අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේ යම් තැනක ද, එතැනට එළඹියේ ය. එළඹ ආයුෂ්මත් වූ අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේට අභිවාදනය කොට එකත්පස් ව සිටියේ ය. එකත්පස් ව සිටියා වූ ශක්රදෙවෙන්ද්රතෙම ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේට මේ වචනය සැලකෙළේ ය. “ස්වාමීනි, දෙව්ලොවට පැමිණ වදාළ භික්ෂුසංඝ තෙමේ ඉතා මහත්සේක. සංඝයා වහන්සේට මම කැපකරු ආරාමිකයෙක්මි. කවර දෙයකින් ප්‍රයෝජන ද? මා විසින් කළ මනා දෙය කවරේ ද?” යි විචාළේ ය. මෙසේ විචාළ ඉක්බිති ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත මහතෙරුන් වහන්සේට ශක්‍රදෙවෙන්ද්‍ර‍යන්ට මෙපවත් කීසේක: “මහරජානෙනි, ජම්බුද්වීපයෙහිසාගලපුරනුවර වසන මිලිඳු නම් මෙම රජ්ජුරුවෝ දුරාසද වූ දුප්පසහ වූ වාදයෙන් යුක්තයහ. බොහෝ වු තීර්ථකයන්ට අග්‍ර ය යි කියනු ලැබෙයි. ඒ රජතෙම භික්ෂුසංඝයා කරා එළඹ දෘෂ්ටිවාදයෙන් ප්‍ර‍ශ්න අසා භික්ෂුසංඝයා වෙහෙසන්නේ ය” යි වදාළසේක.
එකල නැවත ශක්රදෙවෙන්ද්රතෙම ආයුෂ්මත් වූ අස්සගුත්ත මහ තෙරුන් වහන්සේට මෙ පවත් කීයේ ය:- “ස්වාමීනි, මිලිඳුනම් වූ රජ්ජුරුවෝ මේ තවුතිසා දෙව්ලොවින් චුත ව ගොස් මිනිසුන් කෙරෙහි සාගලපුරනුවර උපන්නෝ ය. ‘ස්වාමීනි, කෙතුමතී නම් විමානයෙහි වනාහි මහාසෙන නම් දිව්‍යපුත්‍රතෙම වෙසෙයි. ඒ මහාසෙන දිව්‍යපුත්‍රතෙම ඒ මිලිඳු රජ්ජුරුවන් හා සමඟ කථා කරන්නට ද, කාංක්ෂා විනොදනය කරන්නට ද සමර්ථ වන්නේ ය. එසේ හෙයින් ඒ දිව්‍යපුත්‍ර‍යානන්ට මිනිස් ලොව උපදනා පිණිස අපි යාච්ඤා කර සිටුම්හ” යි කියා නැවැත ශක්‍ර දෙවෙන්ද්‍රතෙම භික්ෂුසංඝයා පෙරටු කොට ගෙණකෙතුමතී නම් විමානය කරා ගොස් මහාසෙන දිව්‍යපුත්‍ර‍යා දෑතින් අල්වා වැළඳ ගෙණ සිට මෙ පවත් දැන්වූයේ ය:- “පින්වත් වූ නිදුකානෙනි, භික්ෂු සංඝයාවහන්සේ තොප මනුෂ්‍යලොකොත්පත්තිය පිණිස යාච්ඤා කර සිටිනාසේකැ”යි, කීයේ ය. (10) එබස් අසා මහාසෙන දිව්‍යපුත්‍රතෙම කියනුයේ- “ස්වාමීනි, මට කෘෂිවාණිජ්‍යාදි කර්ම බහුල වූ මනුෂ්‍යලොකයෙන් ප්‍රයොජන නැත, මනුෂ්‍යලොකය ඉතා තියුණු වූ දුක් ඇත්තේ ය. එසේ හෙයින්, ස්වාමීනි, මම මේ දිව්‍යලොකයෙහි දී මතුමත්තෙහි දිව්‍යලොකොත්පත්තික ව දිවසැපත් වළඳා බණ අසා රහත් ව පිරිනිවන් පාමි”යි කීයේ ය. දෙවෙනි වත් තුන්වැනි වත් ශක්‍රදෙවෙන්ද්‍ර‍යා යාච්ඤා කර සිටි කල්හි මහාසෙන දිව්‍යපුත්‍රතෙම මෙසේ කීයේ ය:- “අනේ! ශක්‍ර ස්වාමීනි, මට කර්ම බහුල වූ මනුෂ්‍යලොකයෙන් ප්‍රයෝජන නැත. මනුෂ්‍යලෝකය බලවත් දුක් ඇත්තේ ය. ශක්‍ර‍ස්වාමීනි, මම මේ දිව්‍යලොකයෙහි දී ම මතු මත්තෙහි උත්පත්තික ව ඇවිද පිරිනිවන් පාමි” යි කීයේ ය.
ඉක්බිත්තෙන් ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තතෙරුන් වහන්සේ මහාසෙන දිව්‍යපුත්‍ර‍යාට මේ කාරණය වදාළසේක:- “එම්බා නිදුක් වූ මහාසෙනදිව්‍යරාජයානෙනි, මේ සදිව්‍යලොකය සහිත වූ මනුෂ්‍යලොකය නො හැර ම දිවැසින් බලන්නා වූ අපි මිලිඳු රජ්ජුරුවන්ගේ නපුරු වූ වාදය බිඳ හැර බුද්ධශාසනයට සංග්‍ර‍හ කරන්නට සමර්ථ කෙනෙකුන් තොප හැර නුදුටුම්හ.[16] එහෙයින් නිදුකානෙනි, භික්ෂුසංඝයා වහන්සේ තොපට යාච්ඤා කර සිටිනා සේක. සත්පුරුෂයානෙනි, ඉතා යහපත. මනුෂ්‍ය ලොකයෙහි ඉපද දශබලධාරීසර්වඥයන් වහන්සේගේ ශාසනය පන්දහසක් හවුරුදු නිරවුල් ව පවත්නා ලෙසට ආධාර ව ශාසනයට බලේ ලා දුන මැනැවැ”යි වදාළසේක. මෙසේ මහතෙරුන් වහන්සේ වදාළ කල්හි මහාසෙනදිව්‍යපුත්‍රතෙම “මම වනාහි මිලිඳු රජ්ජුරුවන්ගේ වාදය බිඳ බුද්ධ ශාසනයට බලේ ලන්නට සමර්ථ වන්නෙමි” යි කියා තුටුපහටු වූ ඔද වැඩියා වූ ප්‍රීති සිත් ඇති ව “සාධු ස්වාමීනි, මනුෂ්‍යලොකයෙහි උපදිමි” යි කියා ප්‍ර‍තිඥා දුන්නේ ය. ඉන් පසු ඒ කෙළසියයක් රහතුන් වහන්සේ දිව්‍යලොකයෙහි දී ඒ කටයුත්ත තීරණය කොට ගෙණ තවුතිසාදිව්‍ය ලොකයෙහි දී අන්තර්ධාන ව හිමාලයපර්වතයෙහි රක්ඛිතතල නම් ගල් තලායෙහි පහළ වූවාහු ය.
මෙසේ වැඩ වදාළ ඉක්බිත්තෙන් ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත මහතෙරුන් වහන්සේ භික්ෂුසංඝයාට මෙපවත් වදාළසේක. “ඇවැත්නි, මේ සංඝයා අතුරෙහි භික්ෂූන්ගේ සන්නිපාතයට නො පැමිණියා වූ කිසි නමෙක් ඇද්ද?” යි කියා විචාළසේක. මෙසේ විචාළ කල්හි අන්‍යතර භික්ෂූන් වහන්සේ නමක් ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත මහතෙරුන් වහන්සේට මේ කාරණය කීසේක:- “ඇත; ස්වාමීනි, ආයුෂ්මත් රොහණමහතෙරුන් වහන්සේ මෙයින් සත්වැනි දවස්හි හිමාලය පර්වතයට වැඩ නිරොධසමාපත්තියට සමවන්සේක. උන්වහන්සේගේ සමීපයට දූත නමක් හැර වදාළ මැනැවැ”යි දැන්වූසේක. එකල ආයුෂ්මත් රොහණස්ථවිරයන් වහන්සේ ද ඒ ක්ෂණයෙහි ම නිරොධසමාපත්තියෙන් නැඟී, “මහාසංඝ තෙම මා දක්නා කැමැති සේකැ” යි කියා දැක උන් තැනින් (නැඟිට) සෘද්ධියෙන්[17] හිමවත්පර්වතයෙන් අන්තර්ධාන ව රක්ඛිතතලයට රැස් ව සිටි කෙළසියයක් රහතුන්ගේ පෙරට පහළ වූසේක.
ඉක්බිත්තෙන් ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේ (11) ආයුෂ්මත් රොහණ ස්ථවිරයන්ට මෙපවත් කීසේක:- “කිමෙක් ද, ඇවැත්නි, රොහණ ස්ථවිරයෙනි, බුද්ධශාසනයට පසු බැස විනාස වන කල්හි සංඝයා විසින් කළ මනා කට යුතු නුදුටුයෙහි දැ?”යි විචාළසේක. “ස්වාමීනි, ඒ බව මා විසින් සිහි නො කරණ ලද්දේ ය”යි කී සේක. “එසේ වී නම්, ඇවැත්නි, රොහණ ස්ථවිරයෙනි, ඒ වැරැද්දට දඬුවම් කරව”යි කීසේක. “ස්වාමීනි, කවර දඬුවමක් කෙරෙම් දැ?” යි විචාළ සේක. ‘ඇවැත්නි, රොහණ ස්ථවිරයෙනි, හිමාලයපර්වතය අසල කජංගල නම් බ්‍රාහ්මණගමක් ඇත. ඒ බමුණුගම මහත් ධනසම්පත් ඇති සෝනුත්තර නම් බ්‍රාහ්මණයෙක් වෙසෙයි. ඔහුගේ බැමිණියන් කුස නාගසෙන නම් බ්‍රාහ්මණකුමාරයෙක් උපදනේ ය. එහෙයින් ඇවැත්නි, රොහණ ස්ථවිරයෙනි, තෙපි දශමාසාධික වූ සත්හවුරුද්දක් වූ බමුණු ගෙදරට පිඬු පිණිස යව. පිඬු පිණිස ගොස් නාගසෙන කුමාරයා සත් හවුරුදු වූ කල ගිහිගෙයින් ගෙණ හැර මහණ කළ මැනැව. ඒ කුමාරයා පැවිදි වූ කල්හි මේ දඬුවමින් මිදෙන්නෙහි ය” යි කීසේක. එබසට ආයුෂ්මත් වූ රොහණ මහතෙරුන් වහන්සේ ද ‘යහපතැ’යි කියා පිළිගත් සේක.
මහාසෙන නම් වූ දිව්‍යපුත්‍ර‍යානෝ දෙවුලොවින් චුත ව සොණුත්තර නම් බ්‍රාහ්මණයාගේ භාර්යාවන් කුස පිළිසිඳ ගත්තාහ. පිළිසිඳ ගැණීම හා සමඟ ආශ්චර්යාද්භූත වූ ධර්මයෝ තුන් දෙනෙක් පහළ වූහ. කවර ආශ්චර්යධර්මයෙක් ද? යතහොත්- සියලු ආයුධ භාණ්ඩයෝ දිලිහී ගියාහු ය. අග්‍ර‍ශස්‍යයෝ පැසී ගියාහු ය. මහාමෙඝය මනා ව වර්ෂා කෙළේ ය.
ආයුෂ්මත් රොහණ මහතෙරුන් වහන්සේ ද ඔහුගේ ප්‍ර‍තිසන්ධි ග්‍ර‍හණය පටන් දසමසක් අධික වූ සත්හවුරුද්දක් මුළුල්ලෙහි ඒ බමුණු ගෙදරට පිඬු පිණිස වඩිනාසේක් එක් දවසක වත් සැන්දක් පමණ බතක් වත් කෙණෙස්සක් පමණ කැඳ වත් බැස වැඳීමක් වත් අත නඟා වැඳීමක් වත් ආදරගෞරව කට යුත්තක් වත් නො ලත්සේක. නැවැත කුමක් ලත්සේක් ද? යත්:- ආක්‍රොෂ පරිභව ම ලත්සේක. ‘ස්වාමීනි, බොහෝ කල් සිටිනාහ’ යි වචන මාත්‍ර‍යකුත් කියන්නා වූ කෙනෙක් නො වූහ. දශමාසයක් අධික වූ සත්හවුරුද්දක් ඇවෑමෙන් එක්දවසක් ගෙයින් දොරට කර පෙවූ කෙල්ලක් මඳක් කරුණා උපදවා නපුරුසිත් හැර ‘වහන්ස, අරුණු ය’යි යන වචනයෙන් කිසිවක් නො ලබනබව හඟවා කී වචන මාත්‍ර‍යක් ලත්සේක. රොහණතෙරුන් වහන්සේත් එබසට සතුටු ආකාර දක්වා වඩනට පටන් ගත්සේක.
එදවස් සොණුත්තර නම් බමුණු ද පිටත කිසියම් කර්මාන්තයකට ගොස් එනුයේ පෙර මග දී ප්‍ර‍සන්නාකාරයෙන් වඩනා තෙරුන් වහන්සේ දැක “කිමෙක් ද? ‘පින්වත් මහණ, අපගේ ගෙට ගියෙහි ද?”යි විචාළේ ය. “එසේ ය බ්‍රාහ්මණයෙනි, ලදුම්හ” යි වදාළසේක. එකල ඒ බ්‍රාහ්මණයා නො සතුටුව වහා ගෙට ගොස් කථා කොට “මෙතැනට පිඬු සිඟා ආ පැවිද්දාහට කිසිවක් දුන්නු දැ?” යි විචාළේ ය. ඒ අසා ගෙයි සිටියෝ අපි කිසිවක් නුදුම්හ”යි කීහ. ඒ අසා බ්‍රාහ්මණතෙම “අහෝ! මේ ශ්‍ර‍මණයෝ බොරු (12) නො කියම්හ යි ලොව රවටන්නාහ. කිසිවක් නුදුන් අපගෙන් ‘ලද්දෙමි’ යි මහබොරුවක් කීහ” යි දෙවෙනි දවස් “අද ශ්‍ර‍මණයාහට මුසාවාදයෙන් නිග්‍ර‍හ කෙරෙමි” යි කියා ඝරද්වාරයෙහි ම බලා සිටියේ ය. තෙරුන් වහන්සේ ද දෙවෙනි දවස් බ්‍රාහ්මණයාගේ ගෘහ ද්වාරයට සම්ප්‍රාප්ත වූසේක. බ්‍රාහ්මණතෙම තෙරුන් වහන්සේ දකිමින් ම මෙසේ කීයේ ය:- “මහණ, තෙපි ඊයේ දවස අපගේ ගෙයි දී කිසිවක් නො ලැබුයේ ම ලදුම්හ යි බොරු කීවහු ය. ශ්‍ර‍මණ වූ තොපට මුසාවාද කීම වටී ද?” යි කියා මුසාවාදයෙන් නිග්‍ර‍හ කෙළේ ය.
එකල තෙරුන් වහන්සේ වදාරණසේක් “බ්‍රාහ්මණය, අපි තොපගේ ගෙයි දශමාසාධික වූ සත්හවුරුද්දක් හැමදවස් ම සිඟා ‘අරුණු ය’[18] යන වචනමාත්‍ර‍යකුදු නො ලැබ ඊයේ දවස් ‘අතිච්ඡථ භන්තෙ’යන වචන මාත්‍ර‍යක් ලදුම්හ. නැවැත මේ වචන සංග්‍ර‍හ මාත්‍ර‍ය පිණිස මෙසේ ‘ලදුම්හ’ යි කී බසක් මිස බොරු නො කීම්හ” යි වදාළසේක.
ඒ අසා බ්‍රාහ්මණතෙම සිතනුයේ මේ සත්පුරුෂගුණ ඇති ශ්‍ර‍මණයෝ වචන පටිසන්ථාරමාත්‍ර‍යකුදු ලැබ මහජනයා මධ්‍යයෙහි ‘ලදුම්හ’ යි ප්‍ර‍ශංසා කෙරෙති. එසේ කල කන දෙයක් වත් භොජනයක් වත් අනික් කිසිදෙයක් වත් ලැබ කෙසේ නම් ප්‍ර‍ශංසා නො කෙරෙද් ද?” යි කියා පැහැද තමහට ප්‍රයෝජන පිණිස පිළියෙල කරණ ලද බතින් බත්සැන්දක් හා ඊට සෑහෙන ව්‍යඤ්ජනයක් දෙවා මේ අද දුන් ආහාර පමණක් ම හැම දවස් ම නුඹ වහන්සේ අප ගෙන් ලබා වදාළ මැනැවැ”යි කියා ආරාධනා කෙළේ ය.
නැවැත ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම දවස් පතා එළඹෙන්නා වූ තෙරුන් වහන්සේගේ ඉන්ද්‍රියසංයමාදී වූ ඉරියාපථය දැක බොහෝ සෙයින් පැහැද තෙරුන් වහන්සේට නිරන්තරයෙන් තමාගේ ගෙයි දී ම ආහාර වළඳන පිණිස යාච්ඤා කර සිටියේ ය. තෙරුන් වහන්සේ තූෂ්ණීම්භාවයෙන් ඉවසා දවසින් දවස භක්තකෘත්‍යය කොට වඩිමින් මඳක් මඳක් ඕහට බුදුබණ කියකියා වඩනාසේක. ඒ බ්‍රාහ්මණභාර්යාවෝ ද දසමස් ඇවෑමෙන් පුත්‍ර‍යකු වැදූහ. ඕහට ‘නාගසෙන’ ය යි නම් වී ය. ඒ තෙම අනුක්‍ර‍මයෙන් වැඩෙමින් සත්හැවිරිදි වී ය. ඉක්බිති නාගසෙනකුමාරයාගේ පියානෝ නාගසෙන කුමාරයාහට මෙපවත් කීහ:- “දරුව, නාගසෙනයෙනි, මේ බ්‍රාහ්මණගොත්‍රයෙහි උගත මනා ශික්ෂාවන් උගණුව” යි කීහ. “පියානන් වහන්ස, මේ බ්‍රාහ්මණගොත්‍රයෙහි ශික්ෂාවෝ නම් කවරහු ද?” යි විචාළේ ය. “දරුව, නාගසෙනයෙනි; වෙදයෝ වනාහි තුන් දෙනෙක. ඒ වෙදත්‍ර‍ය ශික්ෂා නම් වෙයි. අවශෙෂ වූ ශිල්පියෝ ශිල්ප නම් වෙති” යි කීහ. ‘එසේ වී නම් පියානෙනි, උගන්නෙමි” යි කීයේ ය.
ඉක්බිති සොණුත්තර නම් බ්‍රාහ්මණයානෝ ද අකුරු කරවන්නා වූ ආචාර්යබ්‍රාහ්මණයක්හට ගුරුපඬුරු පිණිස දහසක් කහවණු දෙවා ඇතුළු ප්‍රාසාදයෙහි වූ එක් ගෙයක එක්අතෙක ඇඳක් පණවා දී ගුරුවර බ්‍රාහ්මණයා හට මෙසේ කී ය:- “බ්‍රාහ්මණය, තෙපි මේ මාගේ පුත්‍ර‍යාහට මන්ත්‍ර‍යන් හදාරව”යි කීහ. “එසේ නම්, ශිෂ්‍යපුත්‍ර‍ය, මන්ත්‍ර‍යන් උගණුව” යි කියා ගුරුබ්‍රාහ්මණතෙම මන්ත්‍ර හදාරවන්නේ ය. නාගසෙනකුමාරයා විසින් එක්වරක් කියවා ගත් පමණකින් ම ත්‍රිවෙදාංගයෝ හෘදයංගත (13) කරණ ලදහ. වාචුග්ගත කරණ ලදහ. මනා කොට ම ධාරණය කරණ ලදහ. මනා ව ව්‍යවස්ථා කරණ ලදහ. මනා කොට ම සිත්හි කරණ ලද්දාහු යි. එක්වරක් කියවා ගත් පමණෙකින් ම වෙදත්‍රයෙහි ද, නිඝණ්ටු ශාස්ත්‍ර සහිත වූ කාව්‍යාලංකාරයෙහි ද, ඉතිහාසය පස්වැනි කොට ඇති සාක්ෂරප්‍රභෙදය යි කියන ලද ඡන්දශ්ශාස්ත්‍රයෙහි[19] ද ප්‍ර‍ඥචක්ෂුස පහළ වූයේ ය. එසේ හෙයින් පද නම් ග්‍ර‍න්ථවිශෙෂය වූ ශබ්දශාස්ත්‍ර‍ය දන්නේ ය. ව්‍යාකරණශාස්ත්‍ර‍ය දන්නේ ය. දොළොස්දහසක් ග්‍ර‍න්ථ ඇති ලොකායතමහාපුරුෂලක්ෂණ ශාස්ත්‍ර‍ය දැනීමෙහි ද අනූන ව සම්පූර්ණ වූ ශිල්ප ඇත්තේ වී ය. ඉක්බිති නාගසෙන කුමාරතෙම තමාගේ පියානන්ට මෙපවත් කී ය:[20]- “පියානෙනි, මේ අපගේ බ්‍රාහ්මණගොත්‍රයෙහි මීට වඩා උගත යුතු ශිල්පයෝ ඇද්ද? නොහොත් මෙපමණෙක් දැ? යි විචාළේ ය. “දරුව, නාගසෙනයෙනි, අපගේ මේ බ්‍රාහ්මණගොත්‍රයෙහි මීට වඩා උගත මනා ශිල්පශාස්ත්‍රයෙක් නැත. ශික්ෂණය කට යුතු වූ ශිල්පයෝ මෙපමණෙක් ම ය” යි කීයේ ය. ඒ අසා නැවත නාගසෙන කුමාරයෝ තමාගේ ගුරුවරබ්‍රාහ්මණයාහට තමාගේ පාඩම් දී සමු ගෙණ ප්‍ර‍වරප්‍රාසාදයට නැඟී පූර්වවාසනාබලයෙන් මෙහෙයන ලද සිත් ඇති ව රහොගත ව විවෙකයෙන් යුක්ත ව හිඳ තමන් උගත් ශිල්පශාස්ත්‍ර‍යාගේ ආදිමධ්‍යපරියොසානය නුවණින් සලකා බලමින් ආදියෙහි වත් මධ්‍යයෙහි වත් කෙළවර වත් මඳකුත් සාරත්වයක් නො දැක “තුච්ඡා වත භො ඉමෙ වෙදා, පලාපා වත භො ඉමෙ වෙදා” යනාදීන් “මා උගත් වෙදශාස්ත්‍රයෝ අසාර ය. නිස්සාර ය”යි කලකිරී විපිළිසර ව නො සතුටු වූවාහ. එසමයෙහි වනාහි ආයුෂ්මත් වූ රොහණ ස්ථවිරයන් වහන්සේ වත්තනිය නම් සෙනාසනයෙහි වැඩ හුන්සේක් නාගසෙන කුමාරයාගේ විතර්කය පර සිත් දන්නා නුවණින් දැක සකසා හැඳ පෙරෙව කයින් සිවුරු හා අතින් පාත්‍ර‍ය ගෙණ චත්තනිය නම් සෙනාසනයෙන් අන්තර්ධාන ව කජංගල නම් බ්‍රාහ්මණගම පෙරටු ව පහළ වූ සේක.
නාගසෙනකුමාරතෙමේ ද තමන්ගේ වහසල්දොරකඩ සිටියේ[21] ආයුෂ්මත් රොහණස්ථවිරයන් වහන්සේ දුටුයේ ම ය. දුරින් ම එන්නා දැක සතුටු ව ඔද වැඩියා වූ සිත් ඇති ව ප්‍ර‍මුදිත ව ප්‍රීතිසොම්නස් උපදවා “මේ ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජිතයන් වහන්සේ වත් කිසි සාරදෙයක් දන්නාසේක් වී නම් ඉතා යෙහෙකැ”යි සිතා ආයුෂ්මත් වූ රොහණ ස්ථවිරයන් වහන්සේ යම් තැනක ද, එතැනට ගියේ ය. ගොස් ආයුෂ්මත් රොහණතෙරුන් වහන්සේට මෙපවත් කීයේ ය. “ශ්‍රෙෂ්ඨයානෙනි, මෙබඳු වූ හිස මුඩු ව කාෂායවස්ත්‍ර හඳනා වූ තෙපි කවුරුදැ?” යි විචාළේ ය. “දරුව, මම නම් ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජිතයෙමි” යි වදාළහ. “ශ්‍රෙෂ්ඨයානෙනි, නුඹවහන්සේ කුමක් කරණ කොට ගෙණ ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජිත නම් වනසේක් දැ?” යි විචාළේ ය. “දරුව, පවිටු වූ ක්ලේශමලයන් පලවාපියන්නට පැවිදි වීමි. එහෙයින්, දරුව, මම ප්‍ර‍්‍ර‍්‍ර‍්‍ර‍්‍ර‍ව්‍ර‍ජිත නම් වීමි” යි වදාළසේක. “නිදුකානන්වහන්ස, නුඹවහන්සේගේ හිසකේ යම් සේ සෙස්සවුන්ගේ මෙන් දික් නො වී ලුහුඬු වන්ට කාරණ කවරේ ද?” යි විචාළේ ය. ඒ අසා වදාරණසේක් “දරුව, දික් වූ හිසකේ දැරීමෙන් සොළොස්පලිබොධ කෙනෙකුන් දැක හිසකේ රැවුල කපා හැර පැවිදි වීමි” යි. ඒ සොළස නම් කවරේ ද? දික්හිසකේ ඇති කල (14) අලංකාර කරවන පළිබොධය, සැරහෙන පළිබොධය, තෙල් ගාන පළිබොධය, ඉස්සෝධන පළිබොධය, මල් පලඳින පළිබොධය, සුවඳ ගල්වන පළිබොධය, දුම් ආදියෙන් සුවඳ කවන පළිබොධය, අරළුසුණු ගල්වන පළිබොධය, නෙල්ලි අඹරා ගාන පළිබොධය, තෙලින් රඳන[22] පළිබොධය, බඳින පළිබොධය, පණාවෙන් පීරණ පළිබොධය, අන්දම් තිබීම් පලිබොධය[23] අවුල් හරිණ පළිබොධය, උකුණන් හරිණ පළිබොධය යන මේ පසළොස් පළිබොධ හා ‘හිසකේ වැගිර ගිය කල සෝක කෙරෙති. ක්ලාන්ත වෙති. හඬති. ලෙහි පැහැර හඬති. සිහි මුළාබවට පැමිණෙති යන මේ මහා පළිබොධය ද යන සොළොස් පළිබොධයන් වැලඳ සිටියා වූ මනුෂ්‍යයෝ අතිසුඛුම සියලු ම ශිල්පශාස්ත්‍ර‍යන් නසන්නාහු ය” යි වදාළසේක. “එසේ ය, නිදුකානන්වහන්ස, හඳනා පොරෝණා වස්ත්‍රයෝත් නුඹගේ යම් සේ සෙස්සවුන්ගේ මෙන් නො වෙති. ඊට කාරණ කවරේ ද?” යි විචාළේ ය. “දරුව, එයිත් කියමි යි, ගිහීන් විසින් පැලඳිය යුතු වූ සියල්ලන් විසින් කැමැති වන්නා වූ යහපත් වූ වස්ත්‍රයෝ පඤ්චකාම නිශ්‍රීත ය, එහෙයින් දරුව, යම්කිසි භයක් උපදී නම්, වස්ත්‍ර නිසා උපදනාහ. ඒ භය කාෂායවස්ත්‍ර හඳනාහට නො වෙයි. ඒ නිසා මාගේ වස්ත්‍රයෝත් සෙස්සන්ගේ යම්සේ ද එසේ නො වෙති” යි වදාළසේක.
ඒ අසා මඳක් සතුටු ව කියනුයේ “නිදුකානන් වහන්ස, නුඹවහන්සේ ශිල්පශාස්ත්‍ර නම් දෙයක් දන්නාසේක් දැ?” යි විචාළේ ය. “එසේ ය, දරුව, මම ශිල්පශාස්ත්‍ර‍ත් දනිමි. ලොකයෙහි උතුම් වූ යම් මන්ත්‍රයෙක් ඇද්ද? ඒ මන්ත්‍ර‍යත් දනිමි” යි වදාළසේක. “නිදුකානන් වහන්ස, ඒ උතුම් වූ මන්ත්‍ර‍ය මටත් දෙන්නට පුළුවන් ද?” යි විචාළේ ය. “එසේ ය, දරුව, පුළුවනැ”යි වදාළසේක. “එසේ වී නම් මට මන්ත්‍ර‍ය දුන මැනැවැ”යි යාච්ඤා කොට සිටියේ ය. “දරුව, දැන් ශිල්ප දෙන්ට කල් නො වෙයි. ඇතුළු ගෙදරට පිඬු පිණිස ආම්හ” යි වදාළසේක.
ඉක්බිති නාගසෙනකුමාරයෝ ආයුෂ්මත් රොහණතෙරුන් වහන්සේගේ අතින් පාත්‍ර‍ය ගෙණ ගෙට වඩා ගෙණවුත් ප්‍ර‍ණීත වූ ඛාද්‍යභොජ්‍ය ආහාරයන් ස්වහස්තයෙන් ම වළඳවා පෙරැත්ත කොට වැඩිවැඩියෙනුත් වළඳවා, ඉක්බිති පාත්‍රයෙන් ඉවත් කරණ ලද අත් ඇති ආයුෂ්මත් රොහණ තෙරුන් වහන්සේට මෙපවත් කීහ:- “නිදුකානෙනි, මට දැන් ඉතින් උතුම් වූ මන්ත්‍ර‍ය දුන මැනැවැ”යි කියා ඉල්වූයේ ය. එබසට තෙරුන් වහන්සේ කියනසේක් “එම්බා දරුව, තෙපි යම් දවසෙක අප සේ ම නිෂ්පලිබොධ වෙමින් මවුපියන් අනුදන්වා ගිවිස්වා ගෙණ මා විසින් ගත් ප්‍ර‍වුජිත වෙශය ගන්නහු ද, ඒ දවස් තොපට මන්ත්‍ර‍ය දෙමි” යි වදාළසේක. ඉක්බිති නාගසෙනකුමාරයෝ ද මෑනියන් පියානන් කරා ගොස් “අම්ම, පියානෙනි, මේ මහණුන් වහන්සේ ලොකයෙහි උතුම් වූ යම් මන්ත්‍රයෙක් ඇද්ද, ඒ මන්ත්‍ර‍ය දනිමි යි කියනසේක. තමන් ලඟ පැවිදි නුවූවක්හට නො ම දෙන සේක. මම උන්වහන්සේ ලඟ පැවිදි ව මන්ත්‍ර‍ය උගන්නෙමි” යි කීහ. මෙසේ කී නැවත ඔහුගේ මවු පියෝ සිතන්නාහු- ‘අපගේ පුත්‍ර‍යා පැවිදි වෙලා වත් ඒ උතුම් වූ මන්ත්‍ර‍ය ගෙණ පසු ව සිවුරු හැර එන්නේ ය’යි සිතා, “පුත්‍ර‍ය, මන්ත්‍ර‍ය ගණුව”යි කියා අවසර දුන්නාහු ය. ඉක්බිති (15) රොහණ තෙරුන් වහන්සේ නාගසෙනකුමාරයා කැඳවා ගෙණ යම් තැනක වත්තනිය නම් සෙනාසනය ද, යම් තැනක විජම්භවස්තුව ද, එතැනට එළඹිසේක. එළඹ විජම්භවස්තුවෙහි වූ සෙනාසනයෙහි එක්රැයක් වැස දෙවෙනි දවස් රක්ඛිතතලය යම් තැනෙක්හි ද, එතැන්හි එළඹිසේක. එතැන්හි එළඹ එහි වසන කෙළසියයක් රහතුන් මධ්‍යයෙහි නාගසෙන කුමාරයා පැවිදි කළ සේක. පැවිදිවූ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ වනාහි ආයුෂ්මත් රොහණ තෙරුන් වහන්සේට මෙපවත් කීසේක:- “ස්වාමීනි, නුඹ වහන්සේගේ මහණවෙශය මා විසින් ගන්නා ලද්දේ ය. දැන් මට උතුම් මන්ත්‍ර‍ය දුන මැනව”යි කී සේක.
ඉක්බිති ආයුෂ්මත් රොහණ ස්ථවිරයන් වහන්සේ සිතනසේක් “මම වනාහි නාගසෙනසාමණෙරයා පළමු කොට සූත්‍රාන්ත ධර්මයෙහි හෝ අභිධර්මයෙහි හෝ කවර ධර්මයෙක්හි හික්මවම්දෝ හො?”යි සිතා “මේ නාගසෙනයෝ පණ්ඩිතයෝය, සැප සේ ම අභිධර්මපිටකය උගන්නට සමර්ථ වන්නෝ ය”යි දැන පළමුකොට ම අභිධර්මයෙහි හික්මවා ලූ සේක. ආයුෂ්මත් වූ නාගසෙන සාමණෙරයානෝ ද, අභිධර්මයට පටන් ගෙණ “කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අව්‍යාකෘතා ධම්මා” යනාදීන් තිකදුක ප්‍ර‍තිමණ්ඩිත වූ ධම්මසංගණිප්‍ර‍කරණය ද, ඛන්ධවිභංගාදී වූ අටළොස් විභංගයෙන් ප්‍ර‍තිමණ්ඩිත වූ විභංගප්‍ර‍කරණය ද, “සංගභො අසංගභො” යනාදීන් තුදුස් ආකාරයෙන් විභාග කළා වූ ධාතුකථාප්‍ර‍කරණය ද, ඛන්ධක ප්‍ර‍ඥප්තිය, ආයතනප්‍ර‍ඥප්තිය යනාදීන් ෂඩ් ආකාරයකින් විභාග කළා වූ පුද්ගලප්‍ර‍ඥප්තිය ද, සකවාදයෙහි පන්සියයක් සූත්‍ර ද, පරවාදයෙහි පන්සියයක් සූත්‍ර දැ යි මෙසේ සූත්‍ර‍දහසක් එක් කොට විභාග කළා වූ කථාවස්තු ප්‍ර‍කරණය ද, මූලයමක ඛන්ධයමක ය යි යනාදීන් දශප්‍ර‍කාරයකින් විභාග කළා වූ යමකප්‍ර‍කරණය ද, හෙතුප්‍ර‍ත්‍යය, ආරම්මණප්‍ර‍ත්‍යය ය යි යනාදීන් සූවිසිආකාරයකින් විභාග කළා වූ පට්ඨානප්‍ර‍කරණය දැ යි මෙසේ සියලු ම ඒ අභිධර්මපිටකය එක වරක් වදාළා වූ පමණකින් ම එකාක්ෂරයකුත් නො පිරිහෙළා වණපොත් කොට අර්ථයන් ඉගෙන ගෙණ ගුරුන්වහන්සේට කියනසේක්:- “ස්වාමීනි, වැඩ සිටිය මැනව. නැවැත නො කියවන්න. මෙපමණකින් ම මම නුඹ වහන්සේට වණපොත් දෙමි” යි කීසේක. එබස් අසා ගුරුන් වහන්සේ කියනසේක් “නාගසෙනයෙනි, කෙළසියයක් රහතන් මධ්‍යයෙහි නො බා ව ම පිරිවහාපියන්නට හැකි දැ?”යි විචාළසේක. “ස්වාමීනි, පිරිවහාපියන්නට හැක්කෙමි”යි කියා නැවත ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ යම් තැනක කෙළසියයක් රහතුන් වහන්සේ වසනසේක් ද, එතැනට එළඹිසේක. එළඹ දැක නමස්කාර කොට කෙළසියයක් රහතුන් වහන්සේට මෙපවත් දැන්වූ සේක. “ස්වාමීනි, මම වනාහි “කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අව්‍යාකෘතා ධම්මා” ය යි කියා එක දවස් එක විටක් කියෙව්වා වූ මේ පදත්‍ර‍යයෙහි සියලු ම ඒ අභිධර්මපිටකය ප්‍ර‍ක්ෂෙප කොට බහා ලා විස්තරවශයෙන් ම පිරිවහා වණපොත් දෙමි”යි කී සේක. ඒ අසා මහරහතන් වහන්සේ “සාධු සාධු, නාගසෙනයෙහි, පාඩම් හදාරව”යි වදාළසේක.
ඉක්බිති ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ අවසර ගෙණ (16) සත් මසකින් සප්තප්‍ර‍කරණය විස්තරවශයෙන් ම වණපොත් දී මහරහතුන් වහන්සේට ඇස්වූ[24] සේක. ඒ ක්ෂණයෙහි ම මහපොළොව සතසහස්‍ර‍රාවයෙන් ගුගුරා කම්පා වි ය. සදෙවුලොව දෙවියෝ සාධුකාර දුන්හ. පසළොස් බඹලොව බ්‍ර‍හ්මසෙනාව අත්පොළසන් දුන්හ. දිවසඳුන්සුණු වසින්ට පටන් ගත. දිව්‍යමදාරාමල් වර්ෂා කළාහුය. ඒ ආශ්චර්යය දුටු මහරහතුන් වහන්සේ නොයෙක් ස්තුතිපූජා කළාහු ය. ඉන් පසු මෑත භාගයෙහි කෙළ සියයක් රහතුන් වහන්සේ එක් ව සම්පූර්ණ වූ විසිවයස් ඇති ආයුෂ්මත් නාගසෙනසාමණෙරයන් රක්ඛිතනම් තලයෙහි දී උපසම්පදා කළාහු ය. උපසම්පදා වූ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ වනාහි එදවස් රාත්‍රියගේ ඇවෑමෙන් උදය කාලයෙහි සකසා හැඳ පාසිවුරු ගෙණ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ හා සමඟ ඇතුළු ගමට පිඬු පිණිස වඩනාසේක්, මෙබඳු වූ සිතිවිල්ලක් ඉපදවූසේක:- “මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ අවශෙෂ වූ බුද්ධවචනයන් තබා ලදරු වූ මා පළමු කොට ම අතිගම්භීර වූ අභිධර්මයෙහි හික්මවා ලූසේක. එබැවින් මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ එකාන්තයෙන් ම ගැඹුරු වූ නුවණින් සිස් වූසේක. මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ ඒකාන්තයෙන් ම අඥානසේකැ”යි සිතූසේක.
ඉක්බිත්තෙන් ආයුෂ්මත් රොහණස්ථවිරයන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේගේ සිතිවිල්ල සිතින් සිත පිරිසිඳ දක්නා ඤාණයෙන් දැක ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන්ට මෙපවත් කීසේක:- “නාගසෙනයෙනි, තොප වැනි අයට සුදුසු නො වන සිතිවිල්ලක් සිතුවහුය. නාගසෙනයෙහි, මේ සිතිවිල්ල සිතන්ට තොපට සුදුසු නැතැ”යි වදාළසේක. එබස් අසා නැවැත ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට මෙබඳු සිතිවිල්ලෙක් විය:- “මාගේ සිත උපන් විතර්කය යම් තැනෙක නම්, එතැන ම මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ සිතින් සිත පිරිසිඳ දැන වදාරණසේක. එහෙයින් පින්වත් වූ මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ එකාන්තයෙන් ම ආශ්චර්යවත් වූසේක. පින්වත් වූ මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ එකාන්තයෙන් ම අද්භූත වූසේක. මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ එකාන්තයෙන් ම පණ්ඩිත වූසේක. එබැවින් මම උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ ක්ෂමා කරවා ගත්තෙම් වීම් නම්, ඉතා යෙහෙකැ”යි සිතා නැවැත ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ දොහොත් මුදුනෙහි තබා ගෙණ ආදරයෙන් නැමී සිට ආයුෂ්මත් වූ රොහණස්ථවිරයන් වහන්සේට මෙපවත් සැළකළසේක:- “අනේ! ස්වාමීනි, නො දැන සිතුවා වූ මට ක්ෂමා කර වදාළ මැනැව. නැවැත මෙබඳු සිතක් නො සිතමි” යි සැළ කළසේක. ඉක්බිති ආයුෂ්මත් රොහණස්ථවිරයන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් නාගසෙනනමට මෙපවත් කීසේක. “නාගසෙනයෙනි, මෙපමණකින් තොපට මම ක්ෂමා නො කරමි. ‘එම්බා නාගසෙනයෙනි, සාගල නම් නුවරෙක් ඇත. එහි මිලිඳු නම් රජෙක් රාජ්‍යය කරන්නේ ය. ඒ රජ දෘෂ්ටි වාදයෙන් ප්‍ර‍ශ්න අසා භික්ෂුසංඝයා වෙහෙසන්නේ ය. ඉදින් තෙපි ඒ නුවරට ගොස් ඒ රජ්ජුරුවන් දමනය කොට පහදවන්නහු වූ නම්, එසේ කල මම තොපට ක්ෂමා කෙරෙමි”යි වදාළ සේක. “ස්වාමීනි, වැඩ සිටිය මැනැව. එක ම මිලිඳුරජකු තබා ‘ඉදින් ස්වාමීනි, සකල ජම්බුද්වීපයෙහි සියලු ම (17) රජදරුවෝ මා කරා අවුත් මාගෙන් ප්‍ර‍ශ්න විචාළාහු නම්, ඒ සියල්ල ම විසඳා සම්ප්‍ර‍දාලනය කෙරෙමි’ යි ඊට සැකයක් නො කොට, ස්වාමීනි, මට ක්ෂමා කළ මැනැවැ”යි කියාත් “ක්ෂමා නො කෙරෙමි”යි කී කල්හි එසේ වී නම් “ස්වාමීනි, වස් වසන කලත් ලං විය. මේ තුන් මාසය කවුරුන් ලඟ වසම් දැ?” යි කීසේක.
“නාගසෙනයෙනි, මේ වනාහි ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත මහතෙරුන් වහන්සේ වත්තනිය නම් සෙනාසනයෙහි වැඩ වසනසේක්, යව. තෙපි, නාගසෙනයෙනි, ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේ යම් තැනෙක ද, එතැනට එළඹෙව. සමීප ව ගොස් මාගේ වචනයෙන් ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේගේ පාදද්වන්දවය මස්තකයෙන් වඳුව. එසේ වැඳ මෙසේ ද කියව:- “ස්වාමීනි, මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ ඔබ වහන්සේගේ පාදද්වන්දවය සිරසින් වන්දනා කෙරෙති. නිරොගිබව ද නිදුක්බව ද ශරීරයාගේ ලහුකපරිවර්තනය ද ශරීරබල ද ශරීරයාගේ සැප විහරණය ද විචාරණසේක. මේ තුන්මස ඔබවහන්සේගේ සමීපයෙහි වසන්නට මා එවූසේකැ.” යි කියා ‘තොපගේ උපාධ්‍යායයෝ ‘කවුරු නම් ද?’ යි විචාළ කල්හි “ස්වාමීනි, රොහණ ස්ථවිර නමැ”යි කියව. ‘මම කිනම් දැ?’ යි විචාළ කල්හි මෙසේ කියව. ‘මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ ස්වාමීනි, ඔබගේ නම දන්නාසේකැ’යි කියව” යි වදාළ කල්හි ‘එසේ ය වහන්සැ’ යි කියා ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් රොහණස්ථවිරයන් පසඟ පිහිටුවා වැඳ පැදකුණු කොට පාසිවුරු ගෙණ අනුපූර්වයෙන් ම සැරිසරණ සේක්, යම් තැනෙක වත්තනිය නම් සෙනාසනය වී ද, යම් තැනෙක ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තතෙරුන් වහන්සේ වසන සේක් ද, එතැන්හි එළඹිසේක. එළඹ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තස්ථවිරයන් වහන්සේට පසඟ පිහිටුවා වැඳ එකත්පසෙක සිටිසේක. එකත්පසෙක සිටියා වූ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත ස්ථවිරයන් වහන්සේට මෙපවත් කීසේක:- ‘ස්වාමීනි, මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ නුඹ වහන්සේගේ පාදද්වන්ද්වය මස්තකයෙන් වඳනා සේක. මෙසේ ද කියන සේක:- නීරෝගිබව ද නිදුක්බව ද ශරීරයාගේ සැහැල්ලුබව ද ශරීරයාගේ බල ඇති බව ද ශරීරයාගේ සැපවිහරණය ද විචාරව’යි කී සේක. ‘ස්වාමීනි, උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ මා මේ තුන් මාසය ඔබවහන්සේගේ සමීපයෙහි වසන්නට එවූසේකැ”යි දැන්වූසේක.
ඉක්බිති ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට මෙපවත් කීසේක. “තෙපි කිනම් දැ?” යි විචාළ සේක. “ස්වාමීනි, මම නාගසෙන නම් වීමි”යි කීසේක. “තොපගේ උපාධ්‍යායයෝ කිනම් දැ?” යි විචාළසේක. ‘ස්වාමීනි, මාගේ උපාධ්‍යායයෝ රොහණ ස්ථවිර නම් වනසේකැ”යි කීසේක. “මම කවුරු නම් වෙම් දැ?” යි විචාළසේක. “ස්වාමීනි, මාගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ නුඹ වහන්සේගේ නම දැන වදාරණසේකැ”යි කීසේක. “යහපත නාගසෙනයෙනි, පාසිවුරු තැන්පත් කොට තබව”යි වදාළසේක. “යහපත ස්වාමීනි”යි කියා පාසිවුරු තැන්පත් කොට තබා එදවසක් සැතැපී දෙවෙනි දවස් උදෑසන්හි ම පිරිවෙණ වට හැමද මුව සෝදන දිය හැ දැහැටි ගෙණ ගොස් ලඟ තැබූසේක. (18) අස්සගුත්තතෙරණුවෝ ද ඇමදපු මළුව නැවැත ඇමැදිසේක. ඒ වතුර දමා වෙනින් පැන් ගෙණ වදාළසේක. ඒ දැහැටි ඉවත් කොට වෙනින් දැහැටි ගෙණ වදාළසේක. නාගසෙනයන් වහන්සේ සමඟ ඉදිරි පසු කථාවකුත් නො කළසේක. මෙසේ සත්දවසක් පරීක්ෂා කොට සත්වැනි දවස් නැවැතත් ආ තොරතුරු විචාරා නැවතත් ඒ නාගසෙනයන් වහන්සේ විසින් එලෙස ම කී කල්හි වස් වසන දවසත් එදවස් ම වූ හෙයින් උන්වහන්සේටත් වස් විසීමට අවසර දුන්සේක.
එසමයෙහි වනාහි මහත් ධනභොගසාරයෙන් හා ශ්‍ර‍ද්ධාශීල ගුණයෙන් මහත් වූ එක්තරා මහාඋපාසිකාවක්තොමෝ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේට තිස්හවුරුද්දක් පමණ උපස්ථාන කළා ය. නැවැත ඒ මහාඋපාසිකාතොමෝ එවස් තුන්මාසයෙහිත් උපකාර කොට තුන් මාසයාගේ ඇවෑමෙන් ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තතෙරුන් වහන්සේ යම් තැනෙක වසනසේක් ද, එතැනට එළඹියා ය. එසේ එළඹ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේට මෙපවත් සැලකළා ය:- “ස්වාමීනි, පියානන් වහන්ස, නුඹ වහන්සේගේ සමීපයෙහි වෙනත් භික්ෂු නමෙක් ඇද්දෝ හො?” යි විචාළා ය. “මහාඋපාසිකාවෙනි, අප ලඟ නාගසෙන නම් භික්ෂුනමෙක් ඇතැ”යි වදාළසේක. “එසේ වීනම් පියානෙනි, අස්සගුත්ත ස්ථවිරයන් වහන්ස, සෙට දවසට මාගෙන් බත් නාගසෙනයන් වහන්සේ සමඟ ස්වාමීන් වහන්සේ ඉවසා වදාළ මැනව”යි ආරාධනා කළා ය. එකල ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේ තුෂ්ණීම්භාවයෙන් ඉවසූසේක.
ඉක්බිති ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තතෙරුන් වහන්සේ එදවස් රාත්‍රියගේ ඇවෑමෙන් පූර්වාහ්නසමයෙහි හැඳ පෙරව කයින් සිවුරු හා අතින් පාත්‍ර‍ය ගෙණ පසුමහණ කොට කැඳවා ගෙණ යන්නා වූ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ හා සමග යම් තැනෙක මහාඋපාසිකාවගේ නිවෙසනය ද, එතැනට වැඩිසේක. එසේ වැඩ, පණවන ලද ආසනයෙහි වැඩ උන්සේක. ඉක්බිති ඒ මහාඋපාසිකාතොමෝ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේ ද ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ ද ප්‍ර‍ණීත වූ ඛාද්‍යභොජ්‍ය ආහාරයෙන් ස්වහස්තයෙන් ම වැළැඳවූවා ය. පෙරැත්ත කොට වැළඳ වූවාය. වළඳා ඉක්බිති ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තමහතෙරුන් වහන්සේ වැළඳූ[25] පාත්‍රයෙන් ඉවත් කරණ ලද අත් ඇති ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට මෙපවත් කීසේක:- “නාගසෙනයෙනි, තෙපි මහාඋපාසිකාවට අනුමෝදනා කරව”යි මේ වචනය කියා ආසනයෙන් නැඟිට විහාරයට වැඩිසේක. නැවැත ඒ මහාඋපාසිකාවෝ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට මෙපවත් කීවාහු ය: “පියානෙනි, නාගසෙනයන් වහන්ස, මම වනාහි ඉතා මැහැල්ලමි[26]. ගම්භීර වූ ධර්මකථාවකින් මට අනුමෝදනා කර වදාළ මැනැවැ”යි සැළකළාහ. ඉක්බිත්තෙන් ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ ඒ මහාඋපාසිකාවන්ට ගම්භීර වූ ලොකොත්තර වූ ශූන්‍යතා ප්‍ර‍තිසංයුක්ත වූ අභිධර්මකථාවෙන් අනුමෝදනා කළසේක. ඉක්බිති ඒ මහාඋපාසිකාවෝ ද ඒ උන් ආසනයෙහි ම ‘යම්කිසි සමුදයධර්මකෙනෙක් ඇද්ද ඒ සියල්ල ම නිරොධධර්මයායි දන්නා වූ කෙලෙස්රජස් නැත්තා වූ පහ වූ ක්ලේශ්මලය ඇති ශ්‍රොතාපත්තිමාර්ගඥානය පහළ ව (19) නිවන් දැක්කාහ.
ආයුෂ්මත් වූ නාගසෙනයන් වහන්සේත් ඒ මහාඋපාසිකාවට අනුමෝදනා කොට තමන් දෙසූ ධර්මය ප්‍ර‍ත්‍යවෙක්ෂා කොට විදර්ශනා වඩා ඒ ආසනයෙහි ම හිඳ සෝවාන්ඵලයෙහි පිහිටිසේක. ඉක්බිත්තෙන් ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත මහතෙරුන්වහන්සේ තමන්ගේ වෙහෙර මණ්ඩල මාළකයෙහි උන්සේක්, දෙදෙනාගේ ම නිර්වාණධර්මප්‍ර‍තිලාභය දිවැසින් දැක වදාරා “සාධු, සාධු, නාගසෙනයෙනි, එක ම හීසැරයෙන් ම ශරීරයෝ දෙදෙනෙක් විදිනා ලදහ” යි කියා සාධුකාර පැවැත්වූසේක. ඒ අසා නොයෙක් දහස්ගණන් දෙවතාවෝ ද සාධුකාර පැවැත්වූහ. ඉක්බිති ආයුෂ්මත් වූ නාගසෙනයන් වහන්සේ වැඩ උන් ආසනයෙන් නැඟී සිට යම් තැනෙක ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තතෙරුන් වහන්සේ වසනසේක් ද, එතැනට වැඩිසේක. එසේ වැඩ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේට පසඟ පිහිටුවා වැඳ එකත්පස් ව සිටිසේක. එකත්පස් ව සිටියා වූ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට ආයුෂ්මත් අස්සගුත්ත තෙරුන් වහන්සේ මෙපවත් කීසේක:- “නාගසෙනයෙනි, තෙපි පැළලුප්නුවරට යව. පැළලුප් නුවර අසොකාරාමයෙහි ආයුෂ්මත් ධම්මරක්ඛිත සථවිරයෝ වෙසෙති. ඔවුන්ගේ සමීපයෙහි දී බුද්ධවචනයන් උගණුව”යි වදාළසේක. “ස්වාමීනි, මෙතැන් පටන් පැළලුප්නුවර කෙතෙක් දුර දැ?”යි විචාළසේක. “නාගසෙනයෙනි, සියක්යොදුනෙකැ”යි වදාළසේක. “ස්වාමීනි, මාර්ගය ඉතා දුර ය. අන්තර්මාර්ගයෙහි භික්ෂාව දුර්ලභ ය. මම කෙසේ යෙම් දැ?”යි කීසේක. “නාගසෙනයෙනි, අන්තර්මාර්ගයෙහි තොපට දවස් පතා නොයෙක් සූප හා අනෙක ව්‍යංජනයෙන් යුක්ත වූ කාළකභාවය දුරුවීමෙන් පිරිසිදු වූ සුවඳහැල්සාලෙන් කළ භොජනය ම පිණ්ඩපාතය ලැබෙයි. තෙපි යව”යි වදාළසේක. “එසේ ය, ස්වාමීන් වහන්සැ”යි කියා ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් අස්සගුත්තතෙරුන් වහන්සේ වැඳ පැදකුණු කොට පාසිවුරු ගෙණ යම් දිසාභාගයෙක්හි පැළලුප්නුවර වීද, ඒ දිසාභාගයෙන් සැරිසරා වැඩිසේක.
එසමයෙහි වනාහි වෙළෙඳාමෙහි ගොස් එන්නා වූ පාටලීපුත්තක සිටානෝ බඩු පිරූ ගැල්පන්සියයක් ගෙන්වා ගෙණ පැළලුප්නුවරට යන මාර්ගයට පැමිණියාහු ය. ඒ පාටලීපුත්තක සිටානෝ දුරින් ම එන්නා වූ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ දුටුවෝ ම ය. දැක පන්සියයක් ගැල් පොරොත්තු කොට යම් තැනෙක ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ ද, එතනට ගියෝ ය. ගොස් ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් අභිවාදනය කොට “ස්වාමිදරුවන්වහන්ස, කොතැන්හි වඩනාසේක් දැ?” යි විචාළෝ ය. “ගෘහපතිය, පැළලුප්නුවරට යම්හ” යි වදාළසේක. “යහපත ස්වාමීනි, අපිත් පැළලුප්නුවරට යම්හ. අප හා සමඟ සැප සේ වැඩිය මැනැවැ”යි ආරාධනා කොට කැඳවා ගෙණ යෙමින් නැවත පාටලීපුත්තක සිටානෝ ආයුෂ්මත් වූ නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේගේ ඊර්යාපථයෙහි පැහැද ආයුෂ්මත් වූ නාගසෙනයන් වහන්සේට ප්‍ර‍ණීත වූ ඛාද්‍යභොජ්‍යාහාරයෙන් ස්වහස්තයෙන් ම වළඳවා සම්ප්‍ර‍වාරණය කොට වළඳවා ආයුෂ්මත් (20) නාගසෙනයන් වහන්සේ වැළඳූ පාත්‍රයෙන් ඉවත් කරණ ලද අත් ඇති ව වළඳා ඉක්බිති වූ කල්හි සිටානෝත් අන්‍යතරනීචාසනයක් ගෙණ එකත්පසෙක හුන්නාහ. එකත්පස් ව හුන්නා වූ පැළලුප්නුවර සිටානෝ ආයුෂ්මත් නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේට මෙපවත් කීහ:- “ස්වාමි පුත්‍ර‍යානෙනි, තෙපි කවර නම් වන්නහු දැ?”යි විචාළෝ ය. “ගෘහපතියෙනි, මම නාගසෙන නමැ”යි කීසේක. “ස්වාමිපුත්‍ර‍යානෙනි, තෙපි බුද්ධවචනය නම් ධර්මයක් දන්නාසේක් දැ?” යි විචාළෝ ය. “ගෘහපතියෙනි, මම අභිධර්මපදයන් මඳක් දනිමි”යි කීසේක. “ස්වාමිපුත්‍ර‍යානෙනි, අපට වූයේ මහාලාභයෙක. ‘ස්වාමිදරුවානෙනි, අප ලද්දේ යහපත් ලාභයෙක. ‘ස්වාමිදරුවානෙනි, මමත් පෙර අභිධර්මය ඇසූ උපාසකයෙක්මි. ‘ස්වාමිදරුවානෙනි, නුඹවහන්සේත් අභිධර්මය දන්නාසේක. ‘ස්වාමිදරුවානෙනි, අභිධර්මපදයන් වදාළ මැනැවැ”යි ආරාධනා කළෝය. ඉක්බිති ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ පාටලීපුත්තක සිටානන්ට අභිධර්මය දෙශනා කළසේක. දෙශනා කරණ කල්හි ම ධර්මයෙහි ම සිත ගියා වූ පාටලීපුත්තක සිටානන්ට යම්කිසි උත්පත්තිකරධර්මකෙනෙක් ඇද්ද, ඒ සියලු ම තෘෂ්ණා ධර්මය නිරුද්ධස්වභාව වන්නේ ය යි දන්නා වූ පහ වූ රජරජස් ඇති දුරු වූ ක්ලේශමල ඇති නිර්වාණධර්මය දක්නා දිව ඇස් පහළ ව සෝවාන් වූහ.
ඉක්බිති පාටලීපුත්තකසිටානෝ පන්සියයක් පමණ ගැල් ඉදිරියෙහි ගමන් කරවා තෙමේ පසුපස්සෙහි යනුවෝ[27] පැළලුප් නුවරට නුදුරු තෙන දෙමංසන්ධියෙක සිට ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට මෙපවත් සැළකළෝ ය. “ස්වාමිදරු වූ නාගසෙනයෙනි, අසෝකාරාමයට යන මාර්ගය මේ මඟ ය”යි කියා මඳක් තැන් ගොස් තමාගේ රක්ත කම්බිලිය පූජා කරණු කැමැති ව කියනුවෝ[28]“ස්වාමිදරුවානෙනි, මාගේ මේ රක්තකම්බිලිය දිගින් සොළොස් රියන ය. පළලින් අටරියන ය. “ස්වාමි දරුවානෙනි, මට අනුකම්පා උපදවා මේ රක්තකම්බිලිය පිළිගෙණ වදාළ මැනැවැ”යි කියා පූජා කළෝ ය. ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ අනුකම්පා උපදවා ඒ රක්තකම්බිලිය පිළිගත්සේක. ඉක්බිති පාටලීපුත්තක සිටානෝ සන්තොස වූහ. ඔද වැඩියා වූ සිත් ඇති ව ප්‍ර‍මුදිත වූ හෘදයෙන් යුක්ත ව ප්‍රීතිසොම්නස් උපදවා ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට ආදරයෙන් පසඟ පිහිටුවා වැඳ ප්‍ර‍දක්ෂිණා කොට අවසර ගෙණ ගියෝ ය. ඉක්බිත්තෙන් ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ අසෝකාරාමය යම් තැනක ද, ආයුෂ්මත් ධම්මරක්ඛිත තෙරුන් වහන්සේ යම් තැනෙක ද, එතැනට එළඹිසේක. එසේ එළඹ ආයුෂ්මත් ධම්මරක්ඛිතතෙරුන් වහන්සේට අභිවාදනය කොට තමන් ආ කාරණය කියා ආයුෂ්මත් ධම්මරක්ඛිතතෙරුන් වහන්සේ සමීපයෙහි ත්‍රිපිටකබුද්ධවචනයන් එකොද්දෙශයෙන් ම තුන්මාසයකින් ව්‍යඤ්ජනවශයෙන් නිමවා ඉගෙණ නැවැත තුන්මාසයකින් අර්ථවශයෙන් මෙනෙහි කළසේක. ඉක්බිති ආයුෂ්මත් ධම්මරක්ඛිතස්ථවිරයන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට මෙපවත් කීසේක. “එම්බා නාගසෙනයෙනි, යම් සේ ගවපාලයා ගවයන් රක්ෂා කෙරේ ද, පඤ්චගොරසය අනික් සෙස්සෝ අනුභව (21) කෙරෙද් ද, එපරිද්දෙන් ම නාගසෙනයෙනි, තෙපි ත්‍රිපිටකබුද්ධවචනය ඉගෙණ සමර්ථ ව ධරන්නහු වූ නමුත් ශ්‍රාමණ්‍යගුණයාගේ අර්ථරසයට භාගි නො වන්නහු ය”යි වදාළසේක. “ස්වාමීනි, ඒ කුමක් වේවයි, නුඹවහන්සේ මට ඉගැන්නු මේ ධර්මය විචරකින් ම පමණ. අර්ථරසය උගන්වන්ට වෙහෙස නො වන්නැ”යි කියා එදවස් රාත්‍රිභාගයෙහි ම උගත්තා වූ ධර්මයාගේ අර්ථරසය ආස්වාදනය කෙරෙමින් එම රාත්‍රිභාගයෙහි ම සිවුපිළිසිඹියා හා සමග රහත්ඵලයට පැමිණිසේක. ආයුෂ්මත් වූ නාගසෙනයන් වහන්සේ චතුස්සත්‍යය ප්‍ර‍තිවෙධය හා සමග ම සියලු දෙවියෝ ම සාධුකාර දුන්හ. මහපොළොව ගුගුරා පැන නැංගේ ය. මහා බ්‍ර‍හ්මයෝ සතුටින් පැන නැඟී අත් පොළසන් දුන්හ. දිවසඳුන්සුණු හා පරසතුමදාරා පුෂ්පයෝ මුළුලොව සුවඳ කෙරෙමින් අහසින් වර්ෂා කළාහු ය.
එසමයෙහි වනාහි කෙළසියයක් පමණ රහතන් වහන්සේ හිමාලය පර්වතයෙහි රක්ඛිත නම් තලයට රැස් ව හිඳ “අපි සියලුදෙනා වහන්සේ ම නාගසෙනයන් දක්නා කැමැතියම්හ. එහෙයින් නාගසෙන ස්ථවිරයෝ එනසේක්වා” යි කියා ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේගේ සමීපයට දූතනමක් හැරියසේක්ලා ය. ඉක්බිති ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ දූතයාගේ වචනය අසා අසෝකාරාමයෙන් අන්තර්ධාන ව හිමාලය පර්වතයෙහි රක්ඛිත තලයෙහි සිටි කෙළසියයක් රහතුන් වහන්සේගේ ඉදිරියෙහි පහළ වූසේක. ඉක්බිති කෙළසියයක් පමණ රහතුන් වහන්සේ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේට මෙපවත් කීසේක්ලා ය. “නාගසෙනයෙනි, මේ වනාහි මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ දෘෂ්ටිවාදප්‍ර‍තිවාදයෙන් ප්‍ර‍ශ්න විචාරා භික්ෂුසංඝයා වෙහෙසන්නෝ ය. නාගසෙනයෙනි, යහපත, තෙපි ගොස් මිලිඳුරජ්ජුරුවන් දමනය කරව”යි වදාළාහු ය.
එකල නාගසෙනයන්වහන්සේ කියනසේක් “ස්වාමීනි, හැම දෙනා වහන්සේ ඊට උත්සාහ නො කොට වැඩහුන මැනැව. එක ම මිලිඳුරජෙකු තබා, ‘ඉදින් ස්වාමීනි, සකල ජම්බුද්වීපයෙහි රජහු අවුත් මා අතින් ප්‍ර‍ශ්න විචාළාහු නමුත් ඒ සියලු ප්‍ර‍ශ්න විසඳා සම්ප්‍ර‍දාලනය කෙරෙමි. ‘ස්වාමීනි, ඔබවහන්සේලා හැම දෙනා ම අසම්භීත ව සාගලපුරනුවරට වැඩ වදාළ මැනැවැ”යි කීසේක. ඉක්බිති මහාථෙරභික්ෂූන් වහන්සේ ගොස් සාගලපුර නුවර කාසායවස්ත්‍රයෙන් බබුළුවා ක්සීණාශ්‍ර‍වසෘෂිවරයන්ගේ ගමනාගමනයෙන් ජනිත වූ චීවරවාතයෙන් ප්‍ර‍තිවාතය කළාහු ය. එසමයෙහි වනාහි ආයුෂ්මත් ආයුපාල නම් මහතෙරුන් වහන්සේ සංඛෙය්‍ය නම් පිරිවෙණ වසනසේක.
ඉක්බිති මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ අමාත්‍යයන්ට මෙපවත් කීහ:- “පින්වත්නි චන්ද්‍ර‍කාන්තියෙන් යුක්ත වූ රාත්‍රිතොමෝ එකාන්තයෙන් ම සිත්කලු ය. කිමෙක් ද? අද රෑ සාකච්ඡා කරණු පිණිස ප්‍ර‍ශ්න අසනු පිණිස ශ්‍ර‍මණයකු කරා හෝ බ්‍රාහ්මණයකු කරා හෝ එළඹෙමු ද? කවර කෙනෙක් මා හා සමග කථා කරන්නට කාංක්ෂාවිනොදනය කරන්නට හැකි[29] වෙත් දැ?”යි විචාළහ. මෙසේ කී (22) කල්හි පන්සියයක් යොන්අමාත්‍යයෝ මිලිඳු රජ්ජුරුවන්ට මෙපවත් කීවාහු ය:- “මහරජ්ජුරුවෙනි, පිටකත්‍ර‍ය දන්නා බුද්ධාගම දන්නා බහුශ්‍රැත වූ ආයුපාල නම් තෙරණු කෙනෙක් ඇත. ඒ ආයුපාල නම් තෙරුන් වහන්සේ දැන් මේ ප්‍ර‍ස්තාවයට සංඛෙය්‍ය නම් පිරිවෙණ වසනසේක. ‘දෙවයන් වහන්ස, නුඹ වහන්සේ වැඩ වදාළ මැනව. ආයුෂ්මත් ආයුපාලස්ථවිරයන් අතින් ප්‍ර‍ශ්න අසා වදාළ මැනැව”යි කීවාහු ය. “එසේ වී නම්, සගයෙනි, ඒ පින්වත්හට අප එන පවත් කියව”යි කීහ. ඉක්බිති නෙමිත්තක නම් යොන්ඇමතිතෙම ආයුෂ්මත් ආයුපාලතෙරුන් වහන්සේ සමීපයට ගොස් “ස්වාමීන් වහන්ස, මිලිඳු රජ්ජුරුවෝ ආයුෂ්මත් ආයුපාලයන්වහන්සේ දක්නා කැමැතිසේකැ”යි කියවයි කියා දූතයෙකු හැරියෝ ය. එකල ආයුෂ්මත් ආයුපාලයන් වහන්සේ දූතයාගේ වචනය අසා මෙසේ කීසේක:- “එසේ වී නම් රජ එත්ව”යි වදාළසේක.
ඉක්බිති මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ පන්සියයක් යොන්ඇමැතියන් පිරිවරා උතුම් රථවාහනයකට පැන නැඟී සංඛෙය්‍ය නම් පිරිවෙණ යම් තැනෙක ද, ආයුෂ්මත් ආයුපාල ස්ථවිරයෝ යම් තැනෙක ද, එතැනට එළඹියාහ. එසේ එළඹ ආයුෂ්මත් වූ ආයුපාල ස්ථවිරයන් හා සමඟ සතුටු වූහ. සමඟ සතුටු විය යුතු වූ සිහි කට යුතු වූ කථා කොට නිමවා එකත්පසෙක හුන්නාහ. එකත්පසෙක උන්නා වූ මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ ආයුෂ්මත් ආයුපාල ස්ථවිරයන් වහන්සේට මෙපවත් කීහ:- “වහන්ස, ආයුපාල ස්ථවිරයෙනි, නුඹවහන්සේලාගේ ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජ්‍යාව කවර අර්ථ්‍යක් පිණිස ද? නුඹ වහන්සේලාගේ මේ මහණ වීමෙහි උතුම් පරමාර්ථය කවරේ දැ?”යි විචාළෝ ය. තෙරුන් වහන්සේ ඒ අසා ‘මහරජානෙනි, අපගේ ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජ්‍යාව ධර්මයේ හැසිර නිවන් දක්නා පිණිස ය” යි වදාළසේක. “ස්වාමීන් වහන්ස, ධර්මචර්යා ශ්‍ර‍මචර්යාවෙන් යුක්ත ව කිසි ගෘහස්ථ කෙනෙකුන් ඇද් ද?”යි විචාළෝ ය. “එසේ ය, මහරජානෙනි, ධර්මචාරී ශමචාරී වූ ගෘහස්ථයෝත් ඇත. මහරජ, අප භාග්‍යවත් තිලෝගුරු බුදුන් විසින් බරණැස් නුවරෙහි වූ මිගදාය නම් වූ ඉසිපතනාරාමයෙහි දී ධර්මචක්‍ර‍සූත්‍ර‍ය දෙශනා කරණ කල්හි අටළොස්කෝටියක් බ්‍ර‍හ්මයන්ට ධර්මාභිසමය වූයේ ය. දෙවතාවන්ගේ ධර්මාභිසමය වනාහි ගණනපථය අතික්‍රාන්ත වූයේ ය. ඒ සියල්ලෝ ම ගෘහස්ථ වූවෝ ම ය. ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජිතයෝ නො වෙති. නැවත ද, මහරජානනි, අනිකකුත් ගෙණ හැර දක්වමි- අප භාග්‍යවත් වූ බුදුරජානන් වහන්සේ විසින් මහාසමයසූත්‍රාන්තය දෙශනා කරණ කල්හි ද, මහාමංගලසූත්‍රාන්තය දෙශනා කරණ කල්හි ද, සමචිත්ත පරියායසූත්‍රාන්තය දෙශනා කරණ කල්හි ද, රාහුලොවාදසූත්‍රාන්තය දෙශනා කරණ කල්හි ද, පරාභවසූත්‍රාන්තය දෙශනා කරණ කල්හි ද ගණනපථය අතික්‍රාන්ත වූ දෙවතාවුන්ට ධර්මාභිසමය වූයේ ය. ඒ සියල්ලෝ ම ගෘහස්ථ වූවෝ ම ය. ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජිත වූවෝ නො වෙති” යි වදාළ සේක.
“එසේ වී නම්, වහන්ස, ආයුපාලස්ථවිරයෙනි, නුඹවහන්සේලාගේ ප්‍ර‍ව්‍ර‍ජ්‍යාව නිරර්ථකය. කිසි ප්‍රයෝජනයෙක් නැත. පෙර කළා වූ අකුශල කර්මයාගේ විපාකයෙන් ශ්‍ර‍මණශාක්‍යපුත්‍රයෝ හිසරවුළු මුඩු කොට[30] ගෙණ විචිත්‍ර‍වස්ත්‍ර හැර එකවර්ණපිළී ගෙණ අගමුල සිඳ බිඳ කපා ගොතා පඬු පොවා වර්ණ විනාශ (23) කොට ගෙණ හැඳ නොයෙක් ඥාතිමිත්‍ර අඹුදරුග්‍රාමක්ෂේත්‍ර‍ධනධාන්‍යාදී ඓශ්වර්ය සම්පත් හැර පැවිදි වෙති. තෙළෙස් ධුතාංගයන් ද පරිහරණය කෙරෙති. ‘වහන්ස, ආයුපාල ස්ථවිරයෙනි, එකාසනිකංගය පුරණ යම් ඒ භික්ෂුකෙනෙක් ඇද් ද, ඒ භික්ෂූන් වහන්සේලා ද එකාන්තයෙන් ම පූර්වජාතියෙහි අනුන්ගේ වස්තු සොරා ගත් සොරු ය. උන්වහන්සේලා අනුන්ගේ වස්තු ඒ උදුරා ගෙණ අකුශල කර්මයාගේ විපාකයෙන් දැන් මේ ජාතියෙහි එකාඝනික වන්නාහ. අකුශලකර්මයෙන් කලින් කලට වළඳන්ට නො ලැබෙති. එක් වේලක ම වළඳති. එපමණෙක මුත් ඔවුන්ගේ ශීලයෙක් නම් නැත. තපසෙක් නම් නැත. බ්‍ර‍හ්මචර්යාවකුදු නැතැ” යි කීහ. තව ද “පින්වත් ආයුපාලයන් වහන්ස, යම් ඒ භික්ෂු කෙනෙක් වනාහි අබ්භොකාසිකංගය පුරන්නාහු ද, ඒ භික්ෂූහු ඒකාන්තයෙන් ම පූර්වජාතියෙහි ගම් පැහැර ගෙවල් ගිනි ලා සත්වයන්ට වෙහෙස දුන් සොරු ය.[31] ඔවුහු අනුන්ගේ ගෙවල් නසා දමා ඒ අකුසලකර්මයාගේ විපාකයෙන් මේ ජාතියෙහි අබ්භොකාසිකංගය පුරන්නාහු වෙති. තමන් කළ අකුශලකර්මයෙන් සෙනාසනයන් පරිභොග කරන්නට නො ලබන්නාහු වෙති. එපමණක් මිස ඔවුන්ට ශීලයෙක් නම් නැත. තපසෙක් නම් නැත. බ්‍ර‍හ්මචර්යයෙක් නම් නැතැ”යි කීහ. “තව ද, ස්වාමීනි, ආයුපාල ස්ථවිරයෙනි, නිදි වර්ජිත කරණ නෙසජ්ජික නම් යම් ඒ භික්ෂුකෙනෙක් ඇද්ද, ඒ භික්ෂූහු එකාන්තයෙන් ම පූර්ව ජාතියෙහි මං පහරණ සොරු [32]ය. ඔවුන් මඟ යන එන්නන් අල්වා ගෙණ අඩු බඩු කොල්ල කමින් ඔවුන්ට රෑදවල් නිදි වැද්ද නො දී ගස් බැඳ හිඳුවා ඒ අකුශලකර්මවිපාකයෙන් මේ ජාතියෙහි ඔහු නිදි නො ලැබ නෙසජ්ජික වන්නාහු වෙති. සයනයක පිට තබා සයනය කරන්නට නො ලැබෙති. ඒ මිසක් ඔවුන්ගේ ශීලයෙක් නම් නැත. තපසෙක් නම් නැත. ශ්‍රෙෂ්ඨ චර්යාවෙක් නම් නැතැ”යි කීහ. මෙසේ මිලිඳුරජ්ජුරුවන් කී කල්හි ආයුෂ්මත් ආයුපාලස්ථවිරයන් වහන්සේ සිතනසේක් “මේ රජ බණ අසන්ට අවුත් අසන බණ තබා අනික් මඟක යෙයි. මේනිසා රජහට බණ කීමෙන් ප්‍රයෝජන කිම් දැ?” යි කිසිවක් නො වදාරා තුෂ්ණීම්භූත ව වැඩ හුන්සේක.
ඉක්බිති පන්සියයක් යොන්අමාත්‍යයෝ තෙරුන්වහන්සේ තුෂ්ණීම්භූත ව හිඳිනා දැක මිලිඳුරජ්ජුරුවන්ට මෙපවත් කීවාහු ය. “දෙවයන් වහන්ස, තෙරුන් වහන්සේ පණ්ඩිතසේක. එතෙකුදු වුවත් අවිසාරද බැවින් කිසිවක් වදාරන්නේ නැතැ”යි කීවාහු ය. ඉක්බිති මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ ආයුෂ්මත් ආයුපාලතෙරුන් වහන්සේ තුෂ්ණීම්භූත ව හුන්නා දැක අත්පොළසන් දී ඔල්වර හඬ ගසා පිරිවරා හුන් යොන්ඇමතියන්ට මෙපවත් කීහ:- “එම්බා සගයෙනි, මේ සකල ජම්බුද්වීපයෙහි පණ්ඩිතයෙක්[33] නැත. එබැවින් එකාන්තයෙන් ම සිස් ව ගියේ ය. ‘එම්බා සගයෙනි, මේ සකලජම්බුද්වීපය පණ්ඩිතගෝචර වූ අර්ථරසයක් අසන්නට නැති බැවින් එකාන්තයෙන් ම ප්‍ර‍ලාප විය. යම් කිසි ශ්‍ර‍මණයෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණයෙක් හෝ මා හා සමඟ කථා කරන්නට- කාංක්ෂා විනොදනය කරන්නට- හැකි වේ ද, එබඳු කෙනෙක් නැතැ”යි කීහ. අමාත්‍යයෝ කිසිවක් නො කියා උන්හ. ඉක්බිති (24) ඒ සියලු ම අමාත්‍යපිරිස දෙස නැවැත නැවැත[34] බලන්නා වූ මිලිඳුරජහට අභීත ව කිසි සැකයක් නැති ව හුන් යොන්අමාත්‍යයන් දැක මෙබඳු සිතෙක් වූයේ ය. “යම් කාරණයකින් මේ යොන්අමාත්‍යයෝ කිසි සැකයක් නැති ව උන්නාහු ද, ඒ කාරණයෙන් යමෙක් මා හා සමඟ කථා කරන්නට සමර්ථ වේ ද, එබඳු වූ අනික් කිසි පණ්ඩිත වූ භික්ෂූන් වහන්සේ නමක් එකාන්තයෙන් සැක නැති ව ම ඇතැ”යි සිතමින් රජතෙමේ මහත් වූ අභිමානයෙන් පෙරළා රාජභවනයට ම ගියේ ය.
එසමයෙහි වනාහි සංඝනායක වූ ගණනායක වූ ගණාචාර්ය වූ ලොක ප්‍ර‍සිද්ධ වූ කීර්ති ඇත්තා වූ බොහෝ ජනයා විසින් යහපත් කෙනෙකැ යි සම්මත කරණ ලද්දා වූ පණ්ඩිතත්වයට පැමිණියා වූ ව්‍යක්ත වූ මහත් ප්‍ර‍ඥාව ඇත්තා වූ දක්ෂ වූ විශෙෂයෙන් අවබොධ කරණ ලද ප්‍ර‍ඥාව ඇත්තා වූ විශෙෂයෙන් භාවිත වූ ප්‍ර‍ඥාව ඇත්තා වූ ලෞකිකලොකොත්තරගුණ ධර්මයෙහි හික්මුනා වූ විශාරද වූ බහුශ්‍රැත වූ පිටකත්‍ර‍යධාරි වූ සියලු අර්ථයන්ගේ කෙළවරට පැමිණියා වූ අවබොධ කරණ ලද ප්‍ර‍ඥාවිශෙෂ ඇත්තා වූ එකශ්‍රැතියෙන් සිතට නැඟුනු ආගම ඇත්තා වූ පැමිණෙන ලද ප්‍ර‍තිසම්භිදාප්‍ර‍ඥාව ඇත්තා වූ නවාංගශාස්තෘශාසනපර්යාප්තිධර වූ සර්වඥ වචනයෙහි කෙළ පැමිණියා වූ ධර්මාර්ථදෙශනාප්‍ර‍තිවෙධයෙහි දක්ෂ වූ ක්ෂය නො වන විසිතුරු වූ වැටහෙන ප්‍ර‍ඥාව ඇත්තා වූ චිත්‍ර‍කථික වූ මනොඥ වූ වාක්කරණයෙන් යුක්ත වූ අන්‍යදෘෂ්ටිකවාදියකු විසින් ලංවිය නො හැක්කා වූ අන්‍යදෘෂ්ටිකයකු විසින් මැඩ ගත නො හැක්කා වූ අන්‍ය දෘෂ්ටිකයකු විසින් උත්තරයක් කිය නො හැක්කා වූ සමුද්‍ර‍ය මෙන් කිසි කෙනකුන් විසින් ආවරණයක් කළ නො හැක්කා වූ කිසිවකු විසින් අධිගතගුණයෙන් වළක්වා ගත තො හැක්කා වූ මහාසාගරය මෙන් කැලඹිය නො හැක්කා වූ මහාමෙරුරාජයා මෙන් නිශ්චල වූ තදංගාදීන් පහ කරණ ලද ක්ලේශයුද්ධ ඇත්තා වූ මොහාන්ධකාරය දුරු කරන්නා වූ ප්‍ර‍ඥාලෝකය ලොවට ප්‍ර‍කාශ කරන්නා වූ මහාකථිශ්වර වූ අන්‍යගණ ජ්‍යෙෂ්ඨසමූහයන්ගේ වාද මථනය කරන්නා වූ අන්‍යතීර්ථකයන්ගේ අහංකාරය මර්දනය කරන්නා වූ භික්ෂුභික්ෂුණී උපාසකඋපාසිකා රාජ රාජමහාමාත්‍යයන් විසින් සත්කාර කරණ ලද්දා වූ ගෞරව කරණ ලද්දා වූ සිතින් ආදර කරණ ලද්දා වූ යථාශක්තීන් පුදන ලද්දා වූ සත්කාර කරණ ලද්දා වූ චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානප්‍ර‍ත්‍යයභෛෂජ්‍ය පරිෂ්කාරයන් ලාභී වූ ලාභයෙන් හා යශසින් අග්‍ර‍ප්‍රාප්ත වූ ශ්‍ර‍මණගණයා විසින් පිරිවරණ ලද්දා වූ ආයුෂ්මත් නාගසෙනස්ථවිරයන් වහන්සේ ඥානාභිවෘද්ධි ඇත්තා වූ අසා දැරීමෙන් යුක්ත වූ නුවණැත්තවුන්ට මෙලෝ පරලෝ වැඩ දක්වමින් නවාංගසර්වඥශාසනය නමැති රත්නය ගෙණ හැර දක්වමින් උතුම් වූ නිර්වාණධර්මය දක්වා වදාරමින් සද්ධර්ම නමැති ප්‍ර‍දීපය නගා දරමින් සද්ධර්ම නමැති යාගස්තම්භය ඔසොවමින් සද්ධර්ම නමැති මහාදානය දෙමින් සද්ධර්මධ්වජය උසස් කොට නගමින් සද්ධර්මජයපතාකය නඟා කෙළවමින් සද්ධර්ම නමැති ජයසංඛය ඌර්ධ්ව කොට අල්ලා පිඹිමින් සද්ධර්ම නමැති ජයබෙරය (25) ගසමින් අභීතසිංහනාද ඥානගර්ජිතය ගර්ජනා කෙරෙමින් මධුරස්වරගර්ජනා නමැති ශ්‍රෙෂ්ඨ වූ මෙඝගර්ජනාවෙන් යුක්ත වූ උතුම් වූ ප්‍ර‍ඥා නමැති විජ්ජුල්ලතාවෙන් වලඳනා ලද්දා වූ කරුණා නමැති සිසිරජලයෙන් භරිත වූ මහත් වූ සද්ධර්මාමෘතවර්ෂාවෙන් සියලු ලෝකයා මනා කොට සන්තර්පනය කෙරෙමින් ග්‍රාමනිගමරාජධානියෙහි සැරිසරා වඩනාසේක් අනුක්‍ර‍මයෙන් ගොස් සාගල නම් නුවරට පැමිණිසේක.
එහි වනාහි ආයුෂ්මත් නාගසෙනස්ථවිරයානෝ අසූදහසක් පමණ භික්ෂුසංඝයා වහන්සේ හා සමඟ සංඛෙය්‍ය නම් පිරිවෙණෙහි වාසය කරණ සේක. එහෙයින් ඒ බව හඟවන පූර්වාර්යයන් විසින් කියන ලදී:-
“බහුස්සුතො චිත්‍ර‍කථී-නිපුණො ච විසාරදො,
සාමයිකො ච කුසලො-පටිභානො ච කොවිදො.
තෙ ච තෙපිටකා භික්ඛු-පඤ්චනෙකායිකාපි ව,
චතුනෙකායිකා චෙව-නාගසෙනං පුරක්ඛරුං.
ගම්භීරපඤ්ඤො මෙධාවී-මග්ගාමග්ගස්ස කොවිදො,
උත්තමත්‍ථං අනුප්පත්තො-නාගසෙනො විසාරදො.
තෙහි භික්ඛූහි පරිවුතො-නිපුණෙහි සච්චවාදිහි,
චරන්තො ගාමනිගමං-සාගලං උපසංකමී.
සංඛෙය්‍ය පරිවෙස්මිං-නාගසෙනො තදා වසී,
කථෙසි සො මනුස්සෙහි-පබ්බතො කෙසරී යථා”යි.
මෙසේ යථොක්ත ගුණානුභාවයෙන් යුක්ත ව අභීතකෙශර සිංහ රාජයකු මෙන් වැඩ වසන කල්හි ඉක්බිති එක් දවසක් මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ යොන්අමාත්‍යයන්ට ආමන්ත්‍ර‍ණය කොට මෙපවත් කීහ. “එම්බා සගයෙනි, මා හා සමඟ කථා කරන්නට මාගේ කාංක්ෂා විනොදනය කරන්නට යමෙක් සමර්ථ ද, එබඳු අනික් පණ්ඩිත වූ භික්ෂුවෙක්[35] ඇද් ද?” යි විචාළහ. ඉක්බිති ඒ අසා දෙවමන්ත්‍රි නම් අමාත්‍යයාමිලිඳුරජහට මේ කාරණය කීයේ ය. “දේවයන් වහන්ස, නුඹ වහන්සේ මඳක් කල් ඉවසුව මැනව. ‘දේවයන් වහන්ස, පණ්ඩිත වූ ව්‍යක්ත වූ ප්‍ර‍ඥාවත් වූ නුවණින් ම සුශික්ෂිත වූ විශාරද වූ බහුශ්‍රැත වූ චිත්‍ර‍කථික වූ සුන්දර වූ විදර්ශනා නුවණින් යුක්ත වූ අර්ථධර්මනිරුක්තිප්‍ර‍තිභාන යන සිවුපිළිසිඹියායෙහි පාරප්‍රාප්ත වූ නාගසෙන නම් ස්ථවිරනමෙක් ඇත. උන් වහන්සේ දැන් සංඛෙය්‍ය නම් පිරිවෙණ වසන සේක. දෙවයන් වහන්ස, නුඹ වහන්සේ වැඩ වදාළ මැනැව. නාගසෙන නම් ආයුෂ්මතුන් වහන්සේ අතින් ප්‍ර‍ශ්න ඇසුව මැනැව. උන්වහන්සේ නුඹ වහන්සේ හා සමග කථා කරන්නට කාංක්ෂා විනොදනය කරන්නට සමර්ථ වනසේකැ”යි කීයේ ය. ඉක්බිති මිලිඳුරජ නාගසෙන ය යි යන ශබ්දය අසමින් ම යුහු ව ම භය වූයේ ම ය. තැති ගැන්ම වූයේ ම ය. ලොමුදහ ගැන්ම වූයේ ය. ඇඟින් ඩා සෙල වී තැති ගෙණ සිටත් රාජධෛර්යය (26) උපදවා ගෙණ නැවැත මිලිඳුරජ දෙවමන්ත්‍රි නම් අමාත්‍යයාහට මෙපවත් කී ය. “එම්බල සගය, නාගසෙන භික්ෂු මා හා සමඟ කථා කරන්නට සමර්ථ දැ?”යි විචාළේ ය. “කිමෙක් ද දෙවයන් වහන්ස,ඉන්ද්‍ර‍යමවරුණකුවෙරප්‍ර‍ජාපති සුයාමසන්තුසිත ලොක පාලයන් හා ද පීතෘ[36] වූ මහාබ්‍ර‍හ්මයා සමඟ ද කථා කරන්නට සමර්ථ වන සේක. මනුෂ්‍ය වූවන් සමඟ කථා කිරීම කියනු ම කවරේ දැ?” යි කීයේ ය.
ඒ අසා නැවත මිලිඳු රජ්ජුරුවෝ දෙවමන්ත්‍රියාහට මෙපවත් කීහ:- “එසේ වී නම්, දෙවමන්ත්‍රිය, තෝ ඒ පින්වතුන් වහන්සේගේ සන්තිකයට දූතයකු හරුව”යි කීහ. ‘එසේ ය, දෙවයන් වහන්සැ’ යි කියා දෙවමන්ත්‍රි නම් අමාත්‍යයා “ස්වාමීනි, මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ ආයුෂ්මතුන් වහන්සේ දක්නා කැමැති සේකැ”යි කියා ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේගේ සමීපයට දූතයකු පිටත් කෙළේ ය. එකල ආයුෂ්මත් නාගසෙන ස්ථවිරයෝ ද එපරිද්දෙන් ම එසේ වී නම්, මහරජතෙමේ එන සේ මැනැවැ”යි වදාළසේක. ඉක්බිති මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ පන්සියයක් යොන් ඇමතියන් විසින් පිරිවරණ ලදුව සෛන්ධවයන් යෙදූ උතුම් රථවාහනයකට පැන නැගී මහත් වූ බළසෙනාව හා සමඟ යම් තැනෙක සංඛෙය්‍ය නම් පිරිවෙණ වී ද, යම් තැනෙක ආයුෂ්මත් නාගසෙනස්ථවිරයන් වහන්සේ වැඩ වසනසේක් ද, එතැන්හි එළඹියාහ. එසමයෙහි වනාහි ආයුෂ්මත් නාගසෙනස්ථවිරයානෝ අසූදහසක් පමණ භික්ෂුසංඝයා හා සමඟ මණ්ඩලමාළකයෙහි වෘත්තාකාරයෙන් වැඩහුන්සේක. එකල මිලිඳු රජ්ජුරුවෝ ආයුෂ්මත් නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේගේ සංඝපිරිස දුර දී ම දුටුවෝ ම ය. දැක දෙවමන්ත්‍රියාහට මෙපවත් කීහ:- “දෙවමන්ත්‍රිය මේ මහත් වූ පිරිස කාගේ දැ?”යි විචාළහ. දෙවමන්ත්‍රියා ඒ අසා “දෙවයන් වහන්ස, ආයුෂ්මත් නාගසෙනස්ථවිරයන් වහන්සේගේ පිරිස ය”යි කීයේ ය.
ඉක්බිති මිලිඳුරජ ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේගේ පිරිස දුර දී ම දැක භය වූයේ ම ය. තැති ගැන්ම වූයේ ම ය. ඇඟ ඩා සෙල වී ලොමු දහ ගත්තේ ම ය. ඉක්බිති මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ කඟවෙසණුන් විසින් පිරිවැරූ ඇතකු මෙන් ද, ගුරුළුන් විසින් පිරිවැරූ නයකු මෙන් ද, පිඹුරන් විසින් පිරිවැරූ සිගාලයකු මෙන් ද, මීගොනුන් විසින් පිරිවැරූ වලසකු මෙන් ද, නයකු ලුහුබැඳ ගත් මැඩියකු මෙන් ද, දිවියකු ලුහුබැඳ ගත් මුවෙකු මෙන් ද, අහිගුණ්ඨිකයකු අතට පැමිණි නයකු මෙන් ද, බළලෙකු ලඟට පැමිණි මීයකු මෙන් ද, යකැදුරකු සමීපයට පැමිණි ප්‍රෙතයකු මෙන් ද, රාහුමුඛයට පැමිණි චන්ද්‍ර‍යා මෙන් ද, පෙලාන්තරගත නයකු මෙන් ද, මැදිරියකට පැමිණි පක්ෂියකු මෙන් ද, දැලට පැමිණි මසකු මෙන් ද, ව්‍යාඝ්‍රාදීන් වසන වනයකට ප්‍ර‍විෂ්ට වූ පුරුෂයකු මෙන් ද, වෙසමුණිරජහට අපරාධ කළ යකකු මෙන් ද, ආයු පිරිහුනු දිව්‍යපුත්‍ර‍යකු මෙන් ද, භය වෙමින් උද්වෙගයට පැමිණෙමින්, සිත් තැවෙමින්, සිත කලකිරී ලොමු දහ ගෙණ මුළා වූ සිත් ඇති ව, දොම්නස් වූ සිත් ඇති ව, භ්‍රාන්ත වූ සිත් ඇති ව, පෙරළී ගියා වූ වික්ෂිප්ත සිත් ඇති ව කට කෙළ සිඳී “මේ මාගේ පිරිවර ජනයෝ මට නින්දා නො කෙරෙත්ව” යි සිතා රාජාභිමානයෙන් ධෛර්යය උපදවා ගෙණ දෙවමන්ත්‍රියාහට මෙපවත් කීහ. (27) “දෙවමන්ත්‍රිය, ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන් වහන්සේ මේ ය යි කියා මට නො කියව. නො කියන ලද්දා වූ මම නාගසෙනයන් වහන්සේ දැක ඇඳින ගණිමි”යි කීහ. “යහපත දේවයන් වහන්ස, නුඹවහන්සේ ම හැඳින වදාළ මැනැවැ”යි කීයේ ය.
එසමයෙහි වනාහි ආයුෂ්මත් නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේ ඒ භික්ෂූන්ගේ පිරිසෙහි ඉදිරි පිටින් හුන් සතළිස්දහසක් භික්ෂූන් වහන්සේලාට බාලතර වූසේක. පසු ලා හුන් සතලිස්දහසක් භික්ෂූන් වහන්සේලාට වැඩිමහලු වූ සේක. එකල නැවැත මිලිඳු රජ්ජුරුවෝ ඒ සියලු ම භික්ෂු පිරිසි ඉදිරියේ හිඳ පස්සෙහිත් මධ්‍යයෙහිනුත් ඉදිරියෙනුත් ඔබිනොබ විමසා බලමින් පහව ගිය ලොමු දහ ගැණුම් ඇති ව දුරු ව ගිය භයශාරද්‍යයන් ඇති ව දුරු වූ භයභෙරව ඇති කෙසරසිංහරාජයකු මෙන් භික්ෂුසංඝයා මධ්‍යයෙහි වැඩ හුන්නා වූ ආයුෂ්මත් නාගසෙන ස්ථවිරයන් වහන්සේ දුරින් ම දුටුවෝ ම ය. දැක ආකාරයෙන් ම “මෙතැන මේ වැඩ හිඳිනේ නාගසෙනයන්වහන්සේ ය”යි කියා දැන ගත්තෝ ය.
ඉක්බිති මිලිඳුරජ්ජුරුවෝ දෙවමන්ත්‍රියාට මෙපවත් කීහ. “දෙවමන්ත්‍රිය, ආයුෂ්මත් නාගසේනයෝ මුන් වහන්සේ දැ?”යි විචාළහ. “එසේ ය. මහරජානන් වහන්ස, නාගසෙනයන්දෑ මුන්වහන්සේ ම ය. “මහරජානෙනි, නුඹ වහන්සේ නාගසෙනයන් වහන්සේ දැන ගත්සේක. ඒ බව යහපතැ”යි කියා ප්‍ර‍ශංසා කෙළේ ය. ඉක්බිත්තෙන් “කා විසිනුත් නො කියන ලද්දා වූ මා විසින් ම නාගසෙනයන්වහන්සේ දැන ගන්නා ලද්දේ ය”යි කියා සතුටු වූහ. ඉක්බිති මිලිඳුරජහට ආයුෂ්මත් නාගසෙනයන්වහන්සේ දකිමින් ම භය වූයේ ම ය. තැති ගැන්ම වූයේ ම ය. ලොමු දහ ගැන්ම වූයේ ම ය. එකල රජ්ජුරුවෝ පසළොස්චරණධර්මයෙන් සම්පන්න වූ ඉන්ද්‍රියසමනාදි වූ උත්තමදමනයෙහි ද යහපත් සෙයින් දමනය වූ නාගසෙනයන්දෑ දැක මේ වචනය කීහ. “පෙර බොහෝ වූ අර්ථධර්මකථිකයෝ මා විසින් දක්නා ලද්දෝ ය. අර්ථධර්මප්‍ර‍ශ්න සාකච්ඡාවට බටුව වූ අයත් බොහෝ දෙනක. එතෙකුදු වුවත් අද මට උපන් තැති ගැන්ම යම් සේ ද, එබඳු වූ භයක් පෙර නුවූයේ ය. යම් ප්‍ර‍කාරයකින් මාගේ චිත්තය එකඟ ව නො සිටියේ ද, එපරිද්දෙනුත් අද මට පරාජය වෙයි. නාගසේනයන් වහන්සේට ම ජය වෙයි. සැක නැතැ”යි සිතුවේ ය. එහෙයින් ඒ බව හඟවන පූර්වාචාර්යයන් විසින් කියන ලදී:-
“වරණෙනචෙව සම්පන්නං-සුදන්තං උත්තමෙ දමෙ,
දිස්වා රාජා නාගසෙනං-ඉදං වචනමබ්‍රැවි.
කථිකා මයා බහු දිට්ඨා-සාකච්ඡා ඔසටා බහූ,
න තාදිසං භයං ආසි-අජ්ජ තාසො යථා මම.
නිස්සංසයං පරාජයො-මම අජ්ජ භවිස්සති,
ජයොච නාගසෙනස්ස-යථා චිත්තං න සණ්ඨිතං”යි.
සකලජනමනොනන්දනීය වූ මේ මිලිඳුපැන නම් වූ
ශ්‍රී සද්ධර්මාදාසයෙහි බාහිරකථාව කියා නිමවන ලදී.
More details... please visit that link....
https://pitaka.lk/books/Milinda_Prashnaya.htm or click the topic in content.
you can refere full pdf in Milinda Prashnaya,
you can refere full pdf in Milinda Prashnaya,
Comments
Post a Comment